Showing posts with label United States. Show all posts
Showing posts with label United States. Show all posts

Wednesday, April 15, 2009

KHRISTIAN NUPA HINKHUO NUOM

An Antebellum era (pre-civil war) family Bible...Image via Wikipedia

- Rev. Hangpi Manlun, Simveng

1. PULAAHNA

hangpi_manlun.jpgAwle, i thupi Khristian Nupa hinkhuo igen masangin Khristiante Kitenna thu igen masa ding uhi. Thupil khatin, “Kitenna bulpat dih khu Vangam cheplawhna ahi a, ahin abulpat dihlou khu gotmun cheplawhna ahi achi hi.” Pasianin zong kitenna khu na ngaikhoh in Eden huon ah Adam leh Evite na gawmin, Jesu ngei in zong Kana khuo kitenna ava uapin tui uain asuohsah hi (Gen 2 & John 2). Tualeh kitenna khu pualam leh tahsa kideina jieh mai a hing um ahisih a sunglam thuh tah apat hing kipan ahi zaw hi.

Rev. R. Vonstra in “ Christian Marriage” chi laibu agelna ah, “Kitenna in a etsah ahileh Pa, Tapa leh Hagau Siangthoute Kipumkhatna (Triune God) khu Nupa hina in a etsah ahi” achi hi. Tualeh Paul in zong kitenna umzie khu “thugil thuhtah’ achi hi ( Eph. 5:32).

Tuajiehin kitenna khu Mihing laha Pasian Thuhun masapen ahi hi. Tualeh kitenna ah khun pasal leh numei khu ‘Tahsa pumkhat’ ihita uhi. Tuajiehin Kitenna in atup leh angimte igen ding uhi. Tuate:

(i) Pasal leh numei (zi/pasal) khu a dam khawm sung teng uh pumkhat ding a kisiemna ahi.
(ii) Mihingte umdingdan a Pasian lemguat sepkhiehna ahi.
(iii) Pasian gam kehletna ding a Khristian innkuon tunding ding chite ahi.
Tualeh Khristiante kitenna khu kizopna kuitung, damsung dai ding a Pasiam lemguat ahi. Ahin tulai ei Khristiante lah ah awlsam tah a kikhenna angumtah mai khu silpawi leh dahuai tah ahi. Tuabanah tulai mi tampiten nupa kal a hamsatna bang ahiai khat atuoh chiangua asuhdamna dinga kikhenna leh kitennonlou ding ichi uh khu Pasian deilou khat ahi.


2. ZI LEH PASAL KIZOPNA

Mihingte kipawlna hinkhuo sui mite mudanin, tunung chieng in mite hinkhuo sulamdang ding khu, mihingte kizopna leh kitanauna daisawtlou ding thu ahi. Kitenna damsung dai ding nei ut lou mi hing tom hiai hiai ding leh, tun zong tuabang lungsim leh ngaituona lienpitah a kithezah hi’n amauhte’n agen uhi. Etsahna dingin nautangte dihna toh kisai lam a semtu khatin tambangin agen a, “Tukuma Pasal nei khawh ka sa sih, hinanleh, tuban kum khat zou ah bang ngaidan neiding ka hiai chi vang ka gen khawl thei sih hi” achi hi.

Tam thugen in kei zaw ang patau sahsih a, ajieh khu innkuon hinkhuo kisietna in patauhuai tham in ma asawn chi chieng tahin ka muthei jiehin. Hinanleh, hing patau sah mama khat khu, tambang khotang hinkhuo juau tatna, kithununlouna leh mottatna nasatahin a pung ding chi ka thei jieh in achi hi.

Tamkhu adih mama a, tulai gam khangtou adiehin US leh adangte buaipi khu innsung sietna leh nu-le-pa kikhennate ahi. Tualeh America gamte khu Innsung kehsietna pen gama kigen ahita hi. Kum 1960 ah khun nupa kawp za lah ah 25 (25%) sang a tamzawte khu a kikhen uhi. Kum 1975 ah za lah ah 48 (48%) akiken kia uhi. Tualeh “US pumpi ah Nupa kikhen tunai in, 72% ahia a, Oklahoma State ah 82% ahia; akikhensa 70%te akiteng kia ua, tuate lahah zong 60% akikhen kia leuleu uhi akichi hi. Tam Nu-le-Pa kikhenna khun hattuom, gamsung buaina leh hamsatna atut law ahi. Tambang dinmun zau huai tah khu eite lahah zong hingtung thei zing ahijiehin pilvangtahin Pasian thu a kinga in thumna toh i pang zing ding uhi.

3. KHRISTIAN NUPA KICHIMATNA HOI

Awle, khovel a nupa zousien i kichimatnate uh masua siengta lei, bangzata in abuai huai diai? Tami apatin apawi maw dan I mu ngal hi. Tualeh nupa hinkhuo nuom khu hau jieh, pil jieh leh zawn jieh a um ding ahisih a, mi thum Pasian leh nu paten lung kituoh tah a I sepkhawm chiengua hing um thei giap ding ahi hi. Tualeh kitenna khun silthum ahuop a, tuate peisan, tudet, leh pumkhat chite ahi. Nu-le-pa kal a peison dingte ipeisan chieng in, tuhdet dingte i tudet thei ua, tuachin kipumkhatna i hingnei thei giap uhi.

Tualeh i Bible ah Orpa in api Naomi khu atawp a lungsiet tah bangin a kilang a, api khu akhuo lam uah apeisanta hi. Ruth in ahileh api khu a “tudet zinga” ahoilouna laite, achi anamte leh a Pasian tanpha apawmdet sah hi. (Ruth 1:14-17). Tam thu khun nupa hinkhuo chini umdan agen lang hi. Akhatna pen khun kiten chillaia a kilungsiet a, asot deudeu chienga lungsietna dai a kikhente genna ahi hi. Anina pen khu Ruth gen bang “na shina na ah ka shi ding” chia nupa hinkhuo manna ahi. America gama nupa kawp 2000 te tanchin asuina uah, numei za lah 70% leh pasal za lah 60% valte khun, kitenna khu abul apat kia ding hileh, tua a zi/pasal toh a kiteng nuom lou thu uh agen uhi akichi hi. Thamlou in, a tamzawte khu zi/pasal zong nei ngap nonlou ahithu uh agen uhi. Eite zong kidong ding helei bangchin I dong diai? Na zi/pasal in ama matoh ka kiten kha vangpha ing ang chi na diai?

Rev. Dr. Kenneth Chafin, “Insunga sil hingtung zousie, asia-le-aphate khu nupa kichimatna in apiensah ahi. Zi leh pasal ang kiten chiengun innsung ang umta hi… Nupa kichimatna ahoi a adet leh kitenna khu suongpi tunga inn kilam bang ahi a, damsung hinkhuo ah guapi leh huipi lang nanleh jong ading det zou ding a, asung atengte kul le pawimaw umna ding mun det ahi. Ahin nupa kichimatna hoilou ah khun kipahna leh hinna leh silbawltheina aumthei sih” achi hi. Tualeh “insung a nupa kichimatna khun khawvel ah khun bangchi bang mihing hing teng ding e chi agen ngal hi. Ajieh pen innsung khu khawvel mite umkhawmna pawl (institution) loupi pen, leh pawimaw pen ahi jieh in.

Tamte apatin nupa hinkhuo kichimatna hoi khun nupa hinkhuo, ta-le-naute, innsung, hattuom leh khawtang masawnna tuntu ahi dan i muthei hi.

4. KHRISTIAN NUPA KICHIMATNA HOI KHU KIPUMKHATNA AHI

“Pasal in,a nu-le-pa a peisandinga, azi atudet dinga, tuachiin tahsa pumkhat ahita ding uhi” chi khun Khristian nupa kichimatna hoi nei ding thu agen chieng mama hi. Tamthu suhlatna dingin Hattuom khenkhat in kitenna ceremony ah kipumkhatna mombati (Unity candle) atang leng uhi. Mombati thum atangua, a kiteng dingten ageita gel a la ua, tuachiin atoite gelgel uh toh alai apen atang uhi. Angkuon chiengin atoite gel a mit uhi. Tamkhun nite pumkhat ahita uh chi asulang hi.

Tua leh nupa kichimatna khu :-

a. Kipumkhatna Thuhtah Ahi: 'Anu apa apeisanding' chi hinanleh zong nu leh pa leh midang mawngmawng toh kizop nonlou ding china ahi dieh sih hi. Aumzie khu nupa ihinua ua mi dangte sanga I nupa hina uh thuhtaha kichimatna nei ding china ahi.

b. Kipumkhatna Kepbit Ding Ahi: Mimal bukim lou khu subukim dinga kiteng ihi uhi. Tuajiehin I zi/pasal khu igintat sang a ang hoizawh loutah lehzong itna toh siemhoi sawmding ahi. Ka gintat bang na bang mawngmawng sih chia kiphun sanleh mi kung a kigensiat louding ahi. Tuasanga achinglou pen khu kiliakhu a theitop a kipanpituo ding ahi.

c. Kipumkhatna Huopzou Ahi: ‘A zi atudet ding chi khun apasal zong atudet ding’ china thou ahi. Mi khat hinkhuo asil umzousie, adieh in i kiten ma sang un mi tuom leh pienna le menna tuom tuoh ihijieh un i kibang sih uhi. Ahin, i tuomna tuohte uh kitenna in ang gawm khawmta hi. Dr. Mascarnhas in “Michin i tuom chiet na in nupa kichimatna asuhsiet ding ahisih a, i danglamnate uh isuhtuo khawm siemlou jiehun isia zaw uh” achi hi. Nupa kipumkhatna sil tuomtuomte kizawp khawmna ahijiehin ahuop zou hi.

d.Kipatat Tuo Diing Ahi: Pasianin zong mihingte ama patoi dingin ang siem hi. Tuajiehin nupa zong ahithei tan a kipatat tua zel zel ding ahi. Tulai nupa tam tahte khu kipatattua sangin kisoisel leh kidehtuo ichingua, tuakhun nupa hinkhuo asusie hi. Mi khu ahoilounate gen sangin ahoinate gensah lei kipahzaw uhi.

I zi/pasalte khu ahoilou na laite uh dem leh soisel mailou in, phatna leh patatna toh siem hoi dingin pan ila zawding uhi. Nupi khat zong a pasal shi luong tungah apa uh hoina ngen tang agen a, aza zousie khun “aw, na pasal tua ashinua na phat sangin, adamlai in na phatna aw tengkhat beh zaleh kipah ma ding hiven” achi san uhi. Tambangin eite zong shi zou chienga kiphat leh patat mailouin idamsung un i kilungsiet uni kiphat ding uhi.

Nidanglai in, The Sword of the Lord (USA) Newspaper in Nupa kum 80 val kiteng sa khatte khu Hospital ah damlouna anei uai chiin akiensah uhi. Doctorte’n a damlouna uh amu zousih ua, tuachiin Doctor pan thu khat adong a, “Kum bangzat na kitengta uai?” chiin a dong hi. Amauhten kum sawmgiet (80) val ka kitengta uh achi uhi.

Ahileh bangchi dan a tambang a damthei na hi uai? chiin adong kia hi. Tambangin a dong ua, “Kou gelin ka kiten ni ua patin dan (rule/regulation) khat ka nei ua, tuakhu ahileh damsung a kihau mawngmawn louding leh kilungthah sanlou ding chi dan ka nei ua, tutanin zong ka zui uh” achi uhi. Ahin, lungthahna aneikhah chiengun alungdam penpen khu thuohzoutah a um a sipding, tuabanah a kul-le-pawimaw dungzuia pawt khiah ahiai, tuazou chiengin kipahtah alut kia a kihoulim ding chite ahi a, tamte khu kou nupa damtheina leh kipahna thuguh uh ahi chiin ahilta uhi. Tamte nupa bang eite zong kipah leh damsot i ut leh nupa chinte’n pan i lah ding uh ahi.
e. Kihou Limna (Communicating): Nupa khu silbangkimah kihoulim leh kithuzahtuo zing ding ahi. Tulai nupa tamtahte khu azi/pasalte uh hindan leh gamtatdan akitheipha sih ua, tuakhun nupa kala kitheisiemlouna apieng sah hi.

Tualeh i zi/pasal kunga zong itna thute gen zelzel a kipatattuo zing ding ahi. Billy Graham in, a zi toh akiten champha uh alopna a athugen khu “Ka zi toh kum sawmnga (50) vel ka kitengta ua, nungah tangval ka hilai ua, Pastor maia damsung adia ka kichiam ni ua ka lungsietna sangin, ka zi ka lungsiet zaw” achi hi. Aman agen bena ah ka zi ka lungsiet lou khah chiengin Pasian kungah panpina ka ngen zel zel a, ka zi in zong tuabangin abawl hi achi hi.

Tualeh izi/pasalte zong amin uh ahilou aleh tapa tahpen min beha kihatzelsam ding ahi. Tualeh achang chienga i zi/pasal kunga bangchi bangin umleng na ut ei? chite zong doha kisiemphat zel zel ding ahi.

f. Alai Ah Jesu Khrist: Nupa kichimatna hoileh nupa hinkhuo nuom nei dingin Jesu Khrist khu alai a aum zing ding ahi. Agei ningtong a ium sah khah chiengin, nupa hinkhuo ah buaina leh kituohlouna aumngal hi. Pasal khatin a zi laithot ahah a, lawm it, ka lungsiet pen anina nahi chiin apan hi. Inn angtun tahin a ziin, “Kei sanga it zawh nei na hileh kei pawt vang achi chiengin, a pasal in hilou e, Ka lungsiet pen khu khatna a Jesu ahi a, nang khu anina na hi” achita hi. Tuachiin ang kihoulim theita uhi. Tulai mi pawl khat in mahni zi/pasalte sanga midang zi/pasal pou va it zawh khah chiengin buaina i tuohlaw leng uhi.

John 2 na ah Kana khuo a kitengte tanchin imu bangin, moulopna ah Jesu achial jieh un alengga zu uh abei chiengin Jesun sillam dang bawlin amualphouna dingte uh asuhbeisah hi. Tamte nupa bangin eiten zong I nupa hinkhuo uah Jesu chiel zingin pangsahlei nupa kituoh leh lawching ihi ding uhi.

5. LEITUNG A NUPA LAWCHINGTE THUGEN LEH HINATE ISUI DING UHI

a. Richard leh Doris Halversonte nupa khu kum 40 nupa hinkhuo lawchingtah a na mangzouten alawchinna thuguh tambangin agen uhi. “Doris leh Keiman ka kitenni ua ka kichiamna uh suhsiet guallou, gensiem a zong suhdanglam theilou ahidan ka pawm tuoh uhi.. Khrist leh ama nasemtu ka hijiehun ka kikhen dinguh pen sil hithei mongmong louin ka ngai uh” achi uhi.

Tuajiehin, hamsatna hun ah zong lawching sah dia panlah hamham ding ahi, chiin theitop asuoh uhi.

b. Augsbergerte nupa kum 54 nupa hinkhuo a zah nua un “ka nupa hina uh lawchingsah teitei katup uh ahi” a chi hi.

c. Don le azi Martha ten zong maitam a kichiamna uh theizing a pomdet khu alawchinna uh thuguh uh hin agen uhi. Amauhten tahsa leh hagau a nupa khu kituohtah a peikhawm dingthu ahage ma ma uhi. Tualeh Sawltah Paul in nupa satan kipiehtuoh dingthu ahagen thu apawmdet hi.

d. Charles leh Martha Sheddte nupa in alawchin thuguh uh tamtengin agen uhi.

- Hun kipiehtuo dingin kichiamna ka nei zelzel uhi.
- Nitengin sil neuneu ah zong ka kipatattuo uhi.
- Ka lungkimlou chiengun kithuhiltuo a, sudam ngal ding ka tum uhi.
- Ka thuhun ua pawimaw pen khu Bible sim khawm leh thum khawm zing ding chi ahi. Tamte jiehin nupa hinkhuo kum 44 sung nuomtahin ka zang khawmthei uhi.


e. John leh Betty Descherte nupa hinkhuo. Kitenna khu kizopna hing zing suhkhang zing angai ahi. Tamna pawimaw pen khu kipiehtuona (commitment) ahi achi uhi. Tualeh mahni masialna khu tawpsana kihongtah a umzing ding ahi achi uhi.

f. David leh Vera Mace te nupa. Amauh nupa khun “kum 50 nupa hinkhuo ka zah nua uah ka kingai deu deu ua, nuamzong kasa deudeu ua, tun zong zil beding ka nei un ka khangzing nalai uhi. Kou a dinga sil hithei khu midang adingin zong ahithei ka gingta uhi” achi uhi.Tamte apat in eaten jong zilding inei ngei ding uhi.

6. SUN LEH PAI ZAH THU AH

Nupa in sum leh pai atuoma neilou ding ahi, tualeh sum leh pai zahna ah zong tahsa kithununna apawimaw hi. Tulai innkuan tampite kehzahna leh buaina khu sum zah apilvan lou na jieh ahi. Pasal khenkhatten asum law khiehte uh a utut ua zahthei hin angai uhi. Tulaleh khen khatten a law pha zate uh leh a pension nangawn uh a zite uh theisahlou uhi. Tuate jiehin nupa kituohlouna leh kikhenna pienglaw thei hi.

India nampa Pu Mahatman Gandhi in “Sum liau lou ding a hindan kisin ding” (Simple Life-style) apibawl ma ma hi. Grik mipil Socrates bazaar apei chiengin a kitahsap leiding a mungaisih a kichi hi. Tuajiehin, ideiteng moh lei louin, i kul-le-pawimawte beh lei kisin ding ahi. Tualeh sum khu alamkhieh sangin, a etkawl ahahsa zaw hi.

Tualeh, “Light of Life” March 1988 a Sara leh Chandra Kumarte nupa in “Asum muna (ngana)uh leh zahna uh” chi agelna uah tambang hi.

-Rs. 500/- na law ahia, 490/- na zahleh akimangthei na hia, Rs. 510/- na zah leh abuai khin nahi.
- nang pen sum sila suoh sinla sum pen sila in nei zaw in.
- Innkuon sunga sum zah ding dan gelna (budget) neilou khu gari brake neilou toh kibang ahi.
- Inkuon sunga inntehpa pen sumkemtu ahiding ahi.
- Sumpen ei neisa hilouin, Pasian nei sa ahi ( Nasepte 10:14).


John Wesely in “Sum leh pai na suithei zatzat sui sawm inla, na khawlthei zatzat khawl inla, Pasian adingin na piehthei zatzat na pia in” achi hi.

Tualeh M. Manoharan in “ Na inkuon sung sumthu” chi “Light of Life” June 1986 ah tambangin agel hi.

- Leiba basin (Rom 13:8)
- Sawm–a–khat pia in (2 Kor. 9:6-8)
- Kiphatsahna toh sum zangin van lei sin.
- Sum hau ding thupipen in nei sin.
- Nitengin na sum muna leh zahna hisap zingin.
- Bank ah sum koi kisin in.
chite leh zah dan kituptah anei ding ahi.


Tulai sum–le-pai awlsam tah a bat theina hinkhuo ah I tengua, tuajiehin innkuon tampiten aditzoulou dinguh tan leiba thangba toh khosa innkuon tampi ki-um hi. Tamte jiehin lawm leh pai, u leh nau kal ah buaina leh kimelmatna apien law hi. Tualeh Khristian nupa khu isum muna leh zahnate uh kitheisah zing ding ahi. Tualeh sum zahna ah kithununna hinkhuo nei zing apawimaw hi. Tamte jiehin innsung leh nupa hinkhuo sietna lah apat isuota thei ding hi.

7. NUPA KIPAWLNA HINKHUO

Laisiangthou in a pasal in abawl dinga kilawm bang azi tungah bawlta hen achi hi. Tuama bangin zi in zong abawl ding a kilawm bawlta hen achi hi. Azieh khu ziin atahsa pumpi tung uah thu neilou apasal a ahi zaw hi achi hi.

Nuleh pa kipawlna thu khu tulai Khristian pichinglouten zumna leh sil gen ngamlou dingiin angai uhi. Ahin, i Bible leh mi thupiten aha gen uhi. Billy Grahamin nu-le-pa umkhawmna pen Khristian nupaten a nuomthei bang pen a a zah ding ahi dan leh tuabang a kizahna in ki-itna leh kilungsietna akhansah dan aha gen hi. Tualeh Pu K. Saibela in “Nupa kipawlna khu kilungsiet tuohna jieha tahsa bawlthei sang pen chi lei ichi khiel sih ding a chi hi. Tuabang hilouin, tahsa utna leh huana ding bep a ingaileh pen i ngaikhiel ding uhi. Tuajiehin, tam khu lawchingtah a zah ahitheina dingin, ta leh nau tampi nei nua leh tehnua a zong pilvang taha bawl zing ding ahi” achi hi. Aman agen bena ah nulehpa kipawlna neina ding a kisah kholna neiding dan agente:

a. Hun awng thawl neiding
b. Mun dai leh sip ahiding
c. Koima suhbuai theilouna mun
d. Zu leh khamthei bawllou ding
e. Kisil siang ding
f. Luppi ding puon zong tuomnei ding
g. Sil dang mong mong ngaituo lou ding chite ahi.


Tualeh B. Balla & Dr. P. Tinunata in Khristian nupate nupa kipawlna toh kisai a theiding agente uh tamte ahi:

a. Nupa kipawlna hoitaha zahsiam na in ki-itna khangsah hi
b. Tam khu kilungsietna jieha ipumpi a i kipieh thei sangpen uh ahi
c. Pasal utna suohbaiin, numeite asuoh ha ahi chiengin pasalin azi atheisiem uh kisam a, tuabangin numeite zong athei siem thou uh ngai hi
d. Pasal theipi lou a numei in utna nei leh zumloua pasal hilngam ding ahi
e. Tahsa thanopna umloupia nupa kipawlna neipen tahsa chi damna dingin hoi sih hi
f. Lungkim tah leh lungkim dong umkhawmna jiehin naungeh leh nu chidam law thei hi
g. Kipawl jou chiengin pasal in a zi nusiat pai louding ahi
h. Kipawlzou chiengin tui leh puon sieng a kisuhsieng zel zel ding ahi
i. Khristian nupate khun nupa umkhawmna pen i tahsa, lungsim leh hagau tanpha phattuampih thei dinga Pasian kunga ap zing ding ahi.


I gensa bangin eilah ah nuleh pa kipawlna thu khu Pulpit leh Pastorate gen ding in ikoisih uhi. Ahin, Biblein “Pasal leh numei in atan din hun toh atantuoh ding thu uh agen hi. Sawltah Paulin, nupa kisawm pemsan dingthu tanpah ‘ani ua alemsahpih uh angai thu’ agen hi. Tulai tam nulehpa a lungkimlou na jiehin lunglenna leh midang tung z zawlsaina tanpah apiengthei hi. Tuakhun natna HIV/AIDS leh adang tampi veilawtheina ahijiehin pilvan angai tahzet hi.

8. NU LEH PA THEI DING THUPAWIMAW KHENKHATTE

A. Pasal Thei Ding Thu Sawm Piehte

i. Na zi khu hoitahin nunnemna toh enkawl zingin
ii. A sep abawl dingte theichien sahin
iii. Pongphoh leh gensiette topsanin
iv. Silneu nou noute pawimawna theisah zingin
v. Nitenga akul leh pawimawte theipi zingin
vi. A hinkhuo a akipah nading ngaituo sah zingin
vii. A lungsim puohdan leh miziete thei zingin
viii. Na kitenna uh bawl hoi ding in panla zingin
ix. Akul leh pawimawte bawlsah zingin


B. Numei Thei Ding Thusawm Piehte

i. Lungsietna umzie dihtah khu zilin
ii. Kitenna gensiet bei nanei sawm khu topsan inla, kitenna bawl dingin theitop suo in panlain
iii. Na pasal mizie leh pawimawte thei inla bawlsah in
iv. Na nu na pa tunga na kingahnate topsanin
v. Thunun leh na thunuaiah koisom sinla patatna leh lungsietna pia in
vi. Sil atuom apai a naneite topsan inla engsietna zong nei sin
vii. Gensietna leh huat bawlna sangin ngainatna toh na pasal kipahpi in
viii. Gensiatna leh thagum toh na pasal hinkhuo na siemphat sawmna khu topsanin
ix. Nanungah lai hinkhuo topsanin
x. Phun hatna leh gitlouna na neite topsan inla dawtheina na nei nadin thum zingin.


10. NU LE PA THEI DINGA PAWL KHATTE

i. Lungthah hun kituohsah lou ding ahi. Ngiam khieh kituh ding.
ii. Lungthahsa kihilou ding lup zong lup louding. Na lungthahna khu nisain tumpi sih hen chi khu nupa kala ataha zah ding.
iii. Hunpeisa leh nungah tangval lai aum dan hoiloute zong gengen nonlou ding ahi
iv. Nualam tuoh tawh kikhual sah ding
v. Khut leh keng zanga kivuoh lou ding
vi. Kitenni ang tunchienga nehkhawmnate bawl a sil neu nou nou ki present tuoa, hing gawmtu pastorte zong ahithei leh hat a thumna leh sil present zelzel ding
vii. Khualzinte kithumsaha ahun lut ding tan zong kihiltuo ding
viii. Tate it tuom mudah tuom neilou ding
ix. Numei in shi (period) neilai a kipawl lou ding
x. Naunei jou in atompena hakhat hani tan kipawlpi louding
xi. Naupai laia pasalin a zi gila ata adia athum sah zel zel ding
xii. Ki itna a dih semsem na ding a kithum sah zing ding ahi. Tam a tunga I gente a tahtah a hinpithei chiet ding in Mangpan hing gualzawlchiet ta hen.


Laibu Et Te:

1. Manlun, Hangpi. Kristian Inkuon Nuam. Churachandpur Manipur Women Christian Association, 2000.
2. Khristina Thalai Pawl Leadership Training Hand Book.
3. Chawngliana, Kenneth. Nupa Hlimna Thuruk. Aizawl: Exodus Press, 1997.
4. Hoinu, S. Numei Septhei Pasian Na. Lamka: Chin Baptist Women Society, 1995.
5. Rosiem, Rev. Chhungkua. Aizawl: Synod Publication Board, 1990.
6. Thangkhangin, V. Insung Nuam Neihdan. Lamka: L & R Printing Press, 2000.


Reblog this post [with Zemanta]

Thursday, February 12, 2009

KRISTIAN LEH ZU

Rev. Hangpi Manlun

Zu khu ichi- leh- nam a ding a, buaina leh hamsatna tuntu, tu leh tunua chiang tan a igaal lian pen uh a suah hi. Tuajieh in tam suol lientah dou ding leh subei ding in ei josie mawpuohna ahita hi.

Tu in Zu hii na leh a nasep dante suidoh vai:

1. Zu (Alcohol) bang e: Zu ah chemical compound chikhat asieng a sieng, ihaal leh kuongthei leh natna hiih zong that thei ding khop a haat khu Ethyl Alcohol a kichi hi. Tam khu zu a khamtheina um sah tu ahi. Ahat dan ahileh neunou khat zong (Haatna 0.06 %) sisan a, alut leh huoh khotheinaasubuai a khambuaina leh mawtna tanpha apieng sah thei hi.

Tam alcohol khu leitung mihing ten adawn pat hun uh suikhiet guallou a sawtta hi in a kigen hi. Tualeh zu khu leitung toh kimeltheina asawtta mama a, namchin culture ah a umlouna a umsih ding hi. Masanglai apat in Greekmi, Aigupta mi, Rom mite leh Persia mite’n zong ana siem in ana dawn uhi. Jesu pien masang kum 600 vel in zong Persia Leeng, Cambyses in jong suh bei ana sawm ta hi. Ferrero in masang a Rome agelna ah “Rome leenggam loupi tahmaia chipna jiah khu innsung hoilouna jiah ahia,innsung khu namte kingapna suangphum poimawtah hing puohsietna khu zu jieh ahi” a chi hi Zu a khamthei um, Alcohol khu tahsa in a thuzaw theisih a miin zu a dawn chiang un a sisan uah a lutpai a, a sisan in a hiplut ngal a, zudawnna a a tahsa lutzaat khu 20% ahia, sisan a lutjaat ahileh 70% ahi hi. Tuachiin sisan ah atai kualkual a, tuomi sung in Sin a sukeeh a, huiniin (Carbondioxide) leh tuihuu a suah a, ahingkeeh jah chiangin thanei in ahat ma ma hi. Tuachiin sin lang a peiloute khu khosa leh zun leh kamlam ah ang pawt a, tuajiah in zudawnte khu zu a nam uhi. Tambang ahijiah in zudawnte khu sin natna, T.B leh natna tuamtuam avei thei uhi. Ajiah ahileh alchohol a um, chemical khu sil muot ding leh sedingte keembittu a kijang ahia, tuaban ah, siltah (solid) jaan sahtu jong ahi hi. Tambang thahatna nei ahijiah in Zaa/damdawi bawlna munlian Pharmaceuticals ah a kizang hi.

Tuajieh in zu haatchi Rum, Brandy leh Whisky ah 6- 90 % a tel hi. A taang pi in tambang a Alcohol pan na a kibawl zute khu damdawi a zah dia ki bawl ahia, etsah na ding in RUM khu “Regular Used Medicine” china ahi. Tuajieh in (official dose) khatvei a dawn ding zaa ahi leh Tawkeu/siakeu dimni khel ahilou lai in, eiten a thawl-thawl a i dawn chieng un i tahsa un a thuoh sih a, i siet pi uhi.

2. Bible in zu tungtang a gen daan: Mi khen khatte’n zudawn leh a juoh gen hoi sawm tei-tei in (Bible in zudawn a kham saam ah, tuonah sang in Paul in Timothy kung ah, “Na gilpi haat lou jieh in tawm-tawm dawn in”) chite a gen baan ah, “a pawt bou khu a niin a, a lut khu a sieng ahi” chin paulap asiem uhi. Ahivang in Bible thute khu a ki gelh hun leh mun leh atup leh ngiim theichien lou a, mittaw sielkhau tuu a i tuuh leh I bawl khiel ding hi.
Tuin Bible in a gen daan en suh vai:

A. Thuhun lui gen daan leh a dawn te umdaan: Hebrai ham in zu khu Yayin ahia, Thuhunlui ah 140 vei a tuong hi.

Zudawn jieh a sietna tuohte:

Nova: Nova in zu a dawn jieh in a kham a, bang ma theilou in sagouh in a lum a, a tapa Ham in a muolphouna a liekhu lou jieh in (puon a se lou jieh in) suoh le sal suoh ding in a hamsiet ta hi (Gen.19:21). A pa zukham jieh in Ham in sapsietna leh suoh le sal hiina a tan law hi. Ama gouh hilou in ahah le suon tanpha ahoup va-ia hi.

Lota: Lot in zong zu a kham a, ama tanu tegeel toh lumkhawm in ta a neipi hi. Tamna kipat a imu khiet ahi leh zudawn-zukham in angkawm na, sietna tawp ang tun bailam mama chi ahi.
Nabal: Nabal khu zu a kham jieh in Annzaluina ah a muolphou a, a lungsim chientah a zi in a hil leh a lungtang dinkhawl a, kaikon den in a shi ta hi (I Samuel 25:36-38). Zudawn khu damsung leh shinimanni tan a muolphouna hing tuntu ahi dan aki lang chien hi.

Leeng Ela: Leeng Ela in zu akham jieh in a sepai lamkai khat, Zimri a that mawh hi (Leengte 16:8-
10). Zu in tuolthana a tun hi.

Suria Leeng Benhaded: Ama leh akithuopi mi 32 in a puonbuh uah zu akham ngii-ngei ua, Israel
sepaite’n tualai tahin vadou in va zou uhi (Leengte 20:16-21). Zudawn khu guollelna leh gam le lei taan na ahi daan kilang mama hi.

Leeng Ahasura: A ma in jong zu akhamjiah a aji in abawlding a aphuut abawllou jiah in,aji it lai leengnu Vasti akhenlaw hi. Tambang in tulai in jong zu leh sa nehjiah in nupa kikhen law kikhullaw akitam a, nau pang tampi tagaa asuoh ta uhi. Khawh na mai e maw!

Leeng Belshazzar: Tam leengpa in jong guolnop annzaluina a zu adawnkham jiah in Pasian a tung ah alungthah a, tuachiin khutbom khat in bang ah lai ava gial a, MENE MENE TEKEL PARES chiin. A hilchetna khu MENE khu Pasian in na leng gam khu adou a, angzou ta hi. TEKEL - tee in na um a naching la ta hi. PERES - naleng gam khu Media leh Persia gamte aki hawm ta uh china ahi (Daniel 5:1-28). Zu dawn khu gam le lei ban ah hiina / dinmun tunlouna leh mansuo na ahi.

B. Thuhuntha geen dan:

Bible in a diah in tulai a izu te uh dawnding ahi chia ageenna thuhuntha ah jong imu sih uhi. Mangpa Jesu Krist in jong Mangpa vumkhawl ann kuang a,phukhieh lai in a nuajuite thei khelkhah ding ajau jiah in “wine/zu” chi kamteng azang sih a, “greptui” chi a zang zaw hi. Tami in Jesu Krist in khamthei leh mi suse theiding zu adawnding uh a phallou ban ah Ama ngel in jong a dawn sih chi a lang chiang ma ma hi (Matthew 26:29).

Tua ban ah Ephesate 3:18 ah “Zu kham hat in umsih un” chi thupieh khau tah i mu uhi. Tami in wine/zu kham chi thuteng pen Greek haam in METHUSKO a hia, zu kham a kipan china ahi. Tam thupieh peen tambang a lekhiet ding ah “Zu kham kipan vanglah sih un” chi’n tam thupieh in ageen nuam ahi leh zu khamlou ding chi sang in, zudawn kipat vang lah lou ding china ahi. Ajiah pen miin zu adawn vanglah leh khatvei/niivei in atawpthei sih ua, azongsang ua, zu in amau tahsa a na ang sepchiang in a dawnte a le neh ta hi. Tua baan ah Paul in Timothi kungah damdawi ding a phalsah zu peen khamthei leh misu se thei ahi sih a, greptui ahi zaw hi. Tualeh Timothi in greptui a damna ding a a dawn peen eipawl in i damtheina ding leh i hoina ding uh hilou in i du jiah leh i jongsah jiah a i dawn utoh kikal ma ma hi. Jesu in Kanan khua a tui wine/zu asuohsah peen jong khamthei leh mi suse thei zu ahi gintaat a huai sih hi. A jiahpeen Jesu in jong tambang zute adawn ngai sih hi. Tuabaan ah Bible in Zudawnte dinmun tambang in a geen hi:

1. Zudawn khu mite nuisat leh simmaw tanna ahi (Thupilte 20:1). Na zu dawn in bangjaat vei mite nuisat leh simmaw in na um kha tai?

2. Zu dawnte a hau ngai sih ding (Thupilte 20:1). Na zu dawn jiah in bangjaat vei na hiina naman suo ei ?

3. Zu dawnte azawng ding ua nguina in puonsia asilsah ding hi (Thup.23:20-21). Zu-in na tahsa hoina bang tan asuse tai Koite e tunggih jing, koite e lungkham, koite e kihau jing, koite e mitsan jing?

4. Zu-mun a umjingte zudawn jingte ahi uhi. Atawp akhun gulgu bangin, atahsa uh ajeel a, ahinna uh alaah pieh hi.

5. Zudawnte tung agih hi.Zukham jiah in nehguh tahguhna apiang a, migilou siamtansah a,midih siamlou tangsah tu te tung agih hi (Isai 5:1- 13;Thupilte 22:32).

6. A zau huaipeen ahileh zudawnkhu Pasian gamlutlouna ahi (I Kor.6:9-10 ). Tua-leh Bible in zudawn mai mai khaam lou inZumun nopsahna te zong akhaam hi.(Galatiate 2:21).

C. Zu khu gam le nam buoina tun tu ahi.

1. USA ah khun lamchinteng ah zu in a gam uleh a nam uh a suhsiet daan hoitah in a sutkhie uhi. Kumchin in USA ah zu jieh in Dollar tuul leh dingawn 120 veel zah bei ahi. Tambanga a seen nate u
khu, zu-ngolvei etkolna te, zatui-zahaa man, shi lehman leh accident tuom tuom a aseen nate uh ahi. Tamte sang a huoise jaw khu, inn sung sietna te, kitha nate, naupang tamtah tagaat na te, lungsim natna leh a tuom tuom atut khu ahi.

Leitung pumpi ah zu dawn tamna peen akisui chiang in USA khu 15 na in apang giapa,zudawn tamna peen khu Portugal, France, Italy gamte ahi uhi. America gam ah mihing maktaduai 10 valte in, zu adawn ua, Canada gam ah 600,000 vaal mihing in zulung avei uhi. Zu dawn jiah in kumchin in mihing 95,000 a shi zing hi. Zudawn mi khat jiah in mili bangin abuailaw a, zukham khat jiah in innkuanpiteen buoina atuoh law uhi. Illinoise State USA ah khun nupa khat aum ua,tanu khat leh tapa khat anei uhi. Krismas lai khat in New Mexico a Albuquerque khua ah apa naupa kung a haw ding in amau gari in apei uhi. Lampi ah pasal khat in ana kham a, a tuonsah uleh a pistol in apui kawi ta hi. Tuachin a unpi un a that sieng kei ta uhi. Tuajou in mi nii ma a that kia leu-leu hi. Police ten man in , ni 365 sung suongkul tang ding in thutan khum in a um ta hi. A thudoh na uah, “Kristmas lop ka sawm a, zu kava dawn khah jieh in bang e ka bawl zong ka theisih a, kamang lam a bang hi” a chi hi. Zu in a ngaituona a suhsietsah china ahi.

USA gam ah numei suol jieh a buoina(Rape case) zaa la ah 85 khu zu jieh ahi. Kumteng in zu jieh in Gari accident tuoh mihing 40,000-50,000 kikaal aum jing hi. Vietnam gaal ah kumkuo sung in USA gaalkap 43,000 a shi ua, tua hun sung ma in agam uah zu jieh in mihing 240,000 a shi uhi. Tua ban ah Britain gam in jong zu jiah in buoina tam pi atuoh uhi. Tu masang kumsawm peisa apat sut in, tam hunsung in England leh Wales gam ah khun pasal kum 15–24 a shi jousia khu zaa lah ah 50 saang a tam zaw khu zu dawn jiah a shi ahi uhi. Zu in huoh a suhsietdan: Huoh khun Cell 14,00,00,00,00,000 apat in 16,00,00,00,00,000 um bang a sut ahi. Mi’n zu khatvei tamtah adawn leh a huoh a theina cell 20,000 vel a suhsiet in misiem ten a gen uhi. Tuaban ah tahsa ah haatlouna mitmielna leh natna tuomtuom a tunleng hi. Mihing theina zong asubuoi a, sil hoiloupipi munate, ging tuomtuom zahnate leh dawi-le-kaute in zong tambang a thanghuoite a nemzul hi a kichi hi.

Nu-le-pa hinalam a zu nasepdan: Mi’n zu a dawntam chieng in nu-le-pa hina chieng zong a buoisah hi. Tuami khu ta neitheilouna lam leh angkawmna a tunthei hi.

Sin (Liver) asuhsiet dan: Mi’n zu a dawntam chieng in ‘Hapatic Coma’ natna a tun hi. Tami pen sin
asiet jieh a natna ‘sidang’ a um chi na ahi. Tam bang a mihing a um theina jieh: Sin cell te in na a sem thei ta sih uhi. Tampen zu in sin a suhsiet ta jieh ahi. Sin in sinkha tui gilpi ah a pieh ding zat a pethei ta sih a, tuabang in gilpi apan itahsa a dia silhoi te, vitamin tuomtuomte zong a hiding bang tah a hawmzah thei talou in tahsa in nasapi a haatmawna a tuoh hi. Tam Sin nasepna khu itahsa sung a nasem lah a poimaw pen khat ahi. Zu khu mihing that tam pen khat ahi: Tam bang in zu in mihing te a thadan aki sui hi. America ah kumteng in mi 27,000 a kithat ua, tamte khu zakhat lah a 80 khu zudawn jieh ahi. AIDS natna I zau mama lai un AIDS in mikhat a tha chieng in zu in mihing 10,000 a thatman hi. Tuaban ah Cancer natna zong ahuoise mama a, aman mihing 10 a tha chieng in zu in 20,000 a thatman ta hi. Uimaw thapai in um a, zu zuate ahau semsem uhi. Natna dalna ding in Zatou (Doctor) siemten pan nasatah in ala zelzel ua, ahivang in zu zuate a pung semsem uhi. Tuaban ah zudawn te khu zu in abuoina uh a belappieh a, a za-ip sung ua patsa in a sum-lepaite uh alahpieh ban ah natna huoise tah apieh belap nalai hi.
Zu zua khu Pasian hamsiet tanna ahi: USA a Kenedy innkuan in zu azua jieh un Pasian hamsietna huoisetah atung uah a tung hi. Joseph Kenedy in President Roosevelt phalna in Scotland apat USA ah zu lalut in azua a, ang hausa ta mama hi. Ahin a innkuan un Pasian deilouna sem ahiman un, ama leh atate tung ah lawsapna chituomtuom a tung hi. Ted Kenedy, khu laisiem leh feltah ahia, USA president ding lunggul gige hinapi in tangtun zoulou in atawpsan tahi. John Kenedy zong USA president hidiing nahpi tahin ana tum a, hinanleh a tangtun masang in ana shita hi.John F.Kennedy khu USA president in hunkhat sung ang pang hi. Ahun nina ah zong mitten dei mama uh hinapi in November 23, 1963 in Texas khopi a giloute khut ah kaplia in a umta hi. Robert Kenedy zong USA president ding in Primary Election a teelching ahia, teelching tahtah ahi masang in kaplup in a um kia tahi. Edward Kenedy khu USA House a Senator khat ahia, President dinmun lunggul tawntung khat ahi hi. Hinanlezong ama personal secretary nu nungah toh gari accident a tuoh ua, tua nungahnu a shi jiehin minsetah in President ahitheina ding lam-etna teng a mansuo tahi. A tapa Jr. Kennedy zong laisiem feltah hinanleh Miami beach ah nungah khat pawngsuol a ngaw a um in nahpitah in a minsie hi.

Bible in “A innvengte kung a dawn diing zu pete tung agih hi” achi khu innkuon tung ah tung hi ichi thei hi. Tualeh Bible in “Na tu bang na at ding” a chi khu tangtunna zong ahidiing hi (Gal. 6:7) Pasian guolzawl Jonathan Edwards leh Pasian sapsiet Max Jukes khanggui suina:
Jonathan Edward

1. Hah-le-suon 1394 a nei hi
2. College Principal 13 a um uhi
3. College Professor 65 a um uhi
4. Ukil 60 a um uhi
5. Laigiel minthang 32 apha uhi
6. Khantanhoi tangkoupi 200 apha uhi

Max Jukes

1. Hah-le-suon 905 a nei hi.
2. Migilou 300 a um uhi.
3. Zu ngawlvei 145 a um uhi.
4. Numei kizua 90 a um uhi.
5. Natna hoilouvei 205 a um uhi.
6. 100 sang a tamzaw te kum 10 val suangkul ah tanguh.

Tamtegel khanggui I etna kipan in Pasian thei leh theilou khanggui I mu chienthei uhi.

Thukhumsin

Zu hoiloudan leh sietnate i suizouta ua, tamte a kipan a i suotat theina diing un Joanne Rose Feldmeth in a gen lampi 12te envai:

1. Zu thahatna zou diing in eimalam ah haatna neilou i hilam kiphawh diing.
2. Ei sang a haatzaw vangletna/silbawltheina nei khat um ahilam mangngillou diing
3. I hinna leh i ngaisutna zousie vangletna neipa kung a kipumpieh diing
4. Lungsim a zauthawngna leh patauna neilou diing
5. Pasian tung leh mihing tung hileh i bawlkhiel zousie pulahngam diing
6. I chitlouna leh i hoilou na zousie ang ngaidam theina diing a Pasian kung a ki-apkhiet diing.
7. I mawnate ngaidam ahitheina diing a Pasian kung a ngaidam nget diing
8. Mi dangte tung a i bawlkhelnate lai a chiemte/giel vateh a a kilemna bawl diing
9. Ahitheilieileh tuabang mite toh eima ngel toh kilemna bawl diing
10. Silhoi maimai sawm diing, khelna inei leh ipomngam diing
11. Pasian deina imutheina diing in Pasian kung a chitahtah a thunget a ama deina bang a gamtat
diing
12. Hagaolam a piching I hichieng bou a zukhammite kung a thuhil diing. Tam thu 12te zui diing a hil diing ahi.

NA INNSUNG SIEMPHA’N NA VAIGEI MASANG IN

Rev. Hangpi Manlun BA, BD,MTh.
Simveng, Churachandpur.

Amasapen in i thupi uh, ‘Khristian Innkuon’ chi khu michinteng a diing a kul leh poimaw ahi ban ah i damsung ua i bawltou jeljel diing ua, i mopuoh uh ahi. Mizousiete khu zawng in hau taleizong innkuon khat a pieng chiet ihi uhi.

Etsahna dingin: Michinteng khu Innkuon neilou in umta mawh lei,ahilouleh innkuon chi um tuomlou in eima ut dan chiet in hing tamawhlei bangzata in a buoihuoi diei? A buoi-um diing daan i ngaituona apat in innsung poimawna a lang in i mu thei uhi. Tualeh, bang chi bang leitung khangtou leh nuom ah va zin in va khosa lei zong i lungsim uah i inn uh ngaina leh lunggulna a bei ngai sih hi. Adieh in damlou hamsatna i tuoh ni uh leh shi-le-man i tuoh chieng un, eima inn-le-lou ma i lunggul ua, mundang, gamdang a shi khu hamsa leh nasie i sa uhi. Tamte khun innkuon poimawna nasatah a gen in, a sulang hi. Tambang lungsim puo in laphuotu khat in; ‘Leng inn loupitah ah haw in, umnanlei, eima inn bang leitung ah a um sih’achi hi. Tualeh, India kumpi in mun khenkhat a mijawng leh genthei(Slamdweller) a inn neilou akhopi pulang a tuipuon buh neu neu a umte a diing in, building inn alamsah ua, ahi’n amauhte khu khum khopi sung a inn hoi a um sang in apuon-buh neu nounou ua um a utzaw uh chi mite gen kaza hi. Tamte khun michin in hoisih henlen, nuom in nuomsihlezong eima inn chiet a um khu i ut un, i lunggul uh chi ahing zilsah hi. Tu in innkuon umzie i sui diing uhi.

1. INNKUON UMZIE: Innkuon chi khun a huoplien in, a gam leh mite zil in gendaan leh ngaidaan tuomtuom a um hi. Ahi’n sui i sawm diing uhi.

a) Hebraite Gendaan in: Innkuon china ham-kam khu Sebet (Seret) leh Matteh ( Mate) achi ua, umzie khu “Nam” tribe china ahi. Amauhte khun Nam khat gennate, Israel Innkuon chite, Jere.3:1; Exo.3:7 ah imu uhi. Tualeh, Mespaha-chi zong khu innkuon a genna uh kamteng ahia, a umzie khu Chi-leh-Kuong’ (Clan) genna deu ahi.

b) Greekte gendaan in: Greekte’n innkuon agenna ham-kam khu ‘Patria’ ahi. A umzie khu Hebraite’n Mespaha achi uh toh kibang ahia, tuakhu Chi-leh-Kuong genna ahi.

Tualeh, sap-gam ah khun innkuon chi in zi, pasal leh tate a huomsah uhi. Ahi’n Africa gam khenkhat ah khun chi khat, nam khat, zousiete khu innkuon khat a chi uhi. Ei India gam ah ahileh, innkhat a teng zousie te khu innkuon khat i chi uhi.

c) Bible in innsung a gendaan: I Laisiengthou masapen khu innkuon in a kipan a, atawpna pen zong khu innkuon thu genna in atawp hi. Gen.2:26-28 ah, mihing masa Adam leh Eve-te khu innkuon siem diing in Eden ah ana koi hi. Tuajieh in, innkuon khu leitung um chiil a um, schoolte, government-te adangdangte um masang a umzou ahita hi.

Tualeh, i Mangpa Jesu’n zong innkuon khu a ngaikhawh mama a, leitung ah kum 33 vel a um a, kum 30 vingveng khu innsung a buoi in ahun a zang bei a, tualeh, innkuon siemkhe diing a kiteng Kana khuo a kitenna a va-uop a, sillamdang a vabawl hi. Tamte apat in Jesu’n zong innsung a ngaikhawh mama chi i mu thei uhi. Tualeh, Pasian in innkuon a ngaikhawhna jieh leh abawlna jiehte khu:

i) Ama loupina phuongzahtu diing leh miel apat a, vahna pediing in ana siem hi. (Mt.5:14-15).

ii) Tualeh, innkuon chinteng ut-ut a um mai diing in Pasian in ana umsah sih a, nichin ama bediing leh akung a thum zing diing in ana umsah hi.

iii) Tualeh, innkuon chinteng a loupinate, a gin-umnate leh a thutahnate puongjahtu diing in Pasian in a’ng dei hi.

iv) Tualeh, innkuon chinteng khu eima a diing bep a hinglou a, Jesu a diing leh midangte a diing a guoljawhna tuntu hidiing in ana guot hi (Gen.12:2).

Ahi’n, tulaai in innkuon tampite khu i mawpuohna leh dinmun theilou a pawng hin maimai a kitam hi. Laigieltu khat in, ‘Khristian innkuon khu a lompi (Group) a, i gen uh, ahin amun dihtah a, i buoipi peilou uh ahi” achia, a gen dih mama hi. Biehinn leh houlimna munte ah i gen un, ngaikhawh bang in i kilang ua, ahin atahtah in i buoipi tahtah peisih uhi. Tulaai hattuom lamkai leh hagaumi a kingaai tamtahte zong mundang ah lawching bang in kilang leizong, innsung a lawsam kitam hi. Tunai deu in Dr.Billy Graham ngei in zong leitung pumpia; Pasian in a zah laai in, a innsung a, a lawsap thu leh dahuoi asah thu agen a kichi hi. Ajieh ahileh, midang hinkhuo leh hagaute i ngaikhawh bang un i innkuonpite leh i tate i ngaikhawh kha leng sih uhi. Tamte theisiem in, Pastor Vanlalzuata in laibu a gel a, ‘Na innsung ah kinuale in’ achi a, adih kasa mama hi.

2. KHRISTIAN INNKUON I POIMAW TAHZET UHI: Tulai leitung khu buoina leh gitlouna in a pumdim a, teenna taahlou asuoh dehdeh hi. Tambang sietna in i gam -i nam leh i khotaangte a’ng zel a, abul khu innkuonte i hidiing bangtah ua i hi zawlou jieh uh ahi. Pasian mizah Rev. John Stot in, “Leitung leh hattuom hoina diing in innkuon hoi i poimaw ua, innsung a hoi leh hattuom zong ahoi a, leitung zong a hoi hi” achi hi. Tualeh, Rev.Dr.Keneth Chap khun, “Leitung khu bangchi bang a um ding e, chi mai zong hilou, tulaitah leh dachieng a leitung hing umtou zel ding dan etna/tena khawlbupi (Machine) khu innsung ahi” achi hi. Tamte khu adih mama a, tulai leitung sietna, hichi lawmlawm a asanna jieh khu innsung ki-etkolna hoilou jieh ahi taangpi hi. Sri Lanka a, singnuoimi LTTE leh Tripura singnuoimi lamkaite leh eigam ngei ate tambang a, a umjieh uh khu, a tamzawte innsung sietna jiehte, nu-le-pa kikhenna jiehte ahi taangpi hi. Tuajieh in, tambang sietna a kipat a i gam-i nam a damtheina diing in innkuon hoi khu a lampi umsun ahi.

Nikhat Hery Grady in Washington khawpi a vaihawmna innlien khu avamu kha hi. Lamdang satah in, “Tami innpi hi e maw i chi - i nam leh i gam; pienkhiehna bulpi, Pasian mitmu a namloupi leh thupi bul kipatna khu” chi’n mittui luong kawmkawm in a en zing hi. Ahi’n hun tomnoukhat nua in singtang khuo khat ah a va zin a, a zintunnate khu Khristian hoitah ahi uhi. A inn neipa’n a zi leh a tate a thuzaw thei dante leh achi a nam ua diing a kukaltah a ana thum zing uh a theitah in “Eh,pehlum (Marble) akibawl innloupi khu amaw i gam leh i nam pienkhiehna leh dinkhiehna kana chi kha a, genkhiel hina lawmlawm ing e. Tam innkuon neu leh simmaw huoi, nichin a Pasian kung athum zingte khu nam loupi leh gam-le-lei dinkhiehna bulpi ahi”achita hi.

Tuajieh in,innsung hoi khu gam-le-nam tungdiingtu ahi chi i muthei uhi. Mary Thomas khun,”Innsung khu a poimaw hi, a jiehpen eite hing siemkhetu, tu leh dachieng a khang hing um diingte pienkhiehna bulpi ahi. Tualeh, innsung khu i hinkhuo uh leh i gamtat dan uh siemkhetu zong ahi”achi hi.

Tamte jieh in, Bible in zong hattuom lamkai diing in zong innsung siemhoithei mi ahidiing achi hi. Ajiehpen innsung leh hattuom khu a kizop leh kikhen theilou ahijieh ahi. Lips Comb in, “Innsung khu hattuom kepchilna ahia; innsung a hagaulam a vaihawm zoulou ginna a, Pa zawngkhalte khu hattuom lamkai chinglousa ahi uh” achi hi. Mi khat in “Hattuom lamkai ching leh chinglou tena khu a tate’n apa nasep angai poimaw dan uhleh amauhte zong tuana sem diing a, a ut leh utlouna uah a kithei hi” achi hi. I Bible uah Siempu Eli leh a tate hinkhuo i mu uhi. Apa Jehovah Pasian nasem a, a um laai in, atate’n apa nasep ngainep in, a ut dandan un agamtang ua, Pasian thangpaina hing tung in nikhat thu in a innkuon un a shilaw uhi. Tuni’n ei nu-le-pate i kingaituo un i ki-vel tha diing uhi. Eite Pasian nasem kisa a, i buoi laai in, i tate’n khamthei-guithei, zu-le-sate leh Baal Pasiente bie in abuoi zing thei uhi.

3) KRISTIAN INKUON KINGAHNA (FOUNDATION )KHU JESU KRIST AHI DING AHI.

In lien leh loupitah lam diing in amasapen in a inn kingahna (Foundation ) khu a poimaw masapen hi. Bangchibang in hoi lezong akingahna a det sih a, ahileh, nikhatni chieng in a chimsie in tenna tahlou asuoh teitei diing hi. Tambang deu in innsungte zong a det a, alawchinna diing in a kingahna Mangpa Jesu ahidiing ahi. Billy Graham in,”Na innsung kingahna khuompi (Foundation ) khu Jesu Khrist ahisihleh leitung sietna in a’ng mut chieng in, na ding zousih diing hi” achi hi. Tuajieh in, Khristian innkuon khu Khrist in lalna leh thuneina a tanna mun, khumnah Khrist khu thuneipen leh vaihawmpen a, a panna mun ahi. Tuajieh in, Khristian innsung ah tambang laiteng akitah hi:

“Khrist khu i anneh chin ua mutheilou mikhuol dei um ahia, i gen zousie na zatu leh theizingtu ahia, Ama khu innkuon a diing a thuneipen leh a lupen zong ahi” chiin a kigiel hi. Tambang a Khrist a kinga ahijieh in, hagau mite’n zong laa in ana phuah uhi. John Howard Payne in, “Home! Home! Sweet Home! There is no place like Home!” ana chi hi. Ei ham in, “Innkuon! Innkuon! Deihuoi leh kilawm! Tambang mun leitung ah a umsih” china ahi.

4.INNKUON TEKAHNA LEH HINA TUOMTUOMTE IGEN DING UHI.

a) Innsung khu kipahna mun ahi. Mizousiete khun i mizie uh hoi leh hoiloute khu i innsung ua kipat a i khan khiehpi uh ahi. Environmentalists-te khun innsung (Bouruok) hoi khu a kul leh a poimaw thu aha gen uhi. Adieh in naupaangte a khan hoina diing a kul sem ahi. Watson khun, “Naupang bangchi bang hing pie un, nadei bangbang un kasiem (Suoh) sah diing” achi hi.

Tulai naupangte leh nungah-tangvalte khun innsung ah kipahna asui ua, amulou jieh un kipahna sui in lawm giloute, drugste, zu, No.4 leh gitlouna chinteng bawl in a hinkhuo uh a zang leng uhi. Bible ah tapa taimangpa in zong a innsung nuasie a kipahna sui a mundang-gamdang a, ava umlaai in, a tawp ah Voh kuong kung ah gilkiel in ava shikhiel hi. Ahi’n a innlam a, a’ng kilekia tah in puon hoipen silsah in a um a, kengdap thate, khutsiip thate leh voh an dugawpa khu bawngnou thautah sa ne in a umta hi. Tampa apat in a innsung khu kipahna leh damna mun ahidan i muthei uhi( Lk.15:11).

George Moore in, “Mi khu limna leh kipahna sui in a innsung uh nuasie in munchin ah vahvah nalezong, atawp a, a innsung a’ngtun tahtah chieng in kipahna tahtah amu giap diing” achi hi. Samuel Johnson khun, “Na innsung ah kipah in, mundang a limna leh kipahna khu abukim sih a, innsung a limna leh kipahna bou khu sil loupi ahi” achi hi.

b) Innsung khu Sikul(School) poimawpen ahi :

Gamsa leh ganhingte khu apien ua kipat tawmlou kaal sung in a piite toh a kikhen pai uhi. Ahi’n,ei mihingte khu i nute angsung ah kum li(4) bang i um ua, tuazou in hoitah a etkol leh kep i ngaai nalaai uhi. Tam khun innkuon poimawna a tahlang hi. Laaphuotu in, “Mihing chilou koima hil ngaai um vawtlou” achi khu adih hi. Tuajieh in, innsung sekul ah khun nu-le-pate khu sangsyete ahi ua, a zillaai bu zong ahi ngal uhi. Nausen khu a nu leh pate zilsahna bangbang a khanglien diing in, anu maltung ah hinkhuo a’ng pan a, apieh zousie uh ne diing in, akam akaah a, ahil zousie uh zui diing in a lungsim akihong zing hi.

Margaret Destrick in, “Ka nu khun lai zong agiel ngaisih a, milim zong agiel ngaisih a, ahi’n a hoina leh ngilneina leh a khut damtah khu ka hinkhuo tungdingtu ahi” achi hi. Tuajieh in, innsung khu naupangte um diingdaan leh pilna-siemna a muna diing ua kizilsahna mun umsun ahi.

Pasian in zong innkuon sekul khu a thupiehte zuina mun diing in a dei hi. Tam a thupiehte khu innsung a hiltu diing in nu-le-pate a ngansie hi. Tam thupiehte khu… “nata na naute uh hil unlen, inn a na lup un zong na vadoh chieng un zong, na khawldam chieng un zong, na nasep chieng un zong gen mielmuol un; Na tunkotte uah zong giel un” achi hi(Deut.11:18-20). “I mit ha un Judate kihil diingdaan ngaituo lei nichin hunchin in nute’n a tate uh Pasian daante a hil un a zilsah ua, anute uh nawitui toh Pasian thu a nekhawmsah ua, Juda naupangte lungsim ah khun daanthu khu a lungsim uah a kitudet seng jieh in amaute’n amin nangawn uh zong khu danthu sang in a manghil baizaw uh” chi in agen hi (The Daily Study Bible- II Tim. 3:14-17). John Randolph in, “Ka neulaai in kanu’n ka khut a tu a, akung ah ang khupdinsah a, ‘Kapa uh van a um chia ang hil khu theikhe sihlengpen Pasian um khu ka gingta sih diing” achi hi. Tualeh, Miss Lynch in, “Innpen siemna zilsahna mun hoipeen leh poimawpen ahi” achi hi.

c) Innsung khu Solkal poimawpen ahi:

Innsung kivaihawmna khu ahoi a, a kisuhlouleh solkal lienzaw zong a dih thei tahtah sih hi. USA gam a numei Politician minthangtah Albert Barkley zong khun gam leh lei a it mama hi. Azinna a kipat in apasal khu lai ang hah a, , “Sim biel zousie ka tuonsuohta a, mallam zong totsuoh ka sawm hi” chi in a pasal lai ang hah hi. Apasal in “Lawm it, I gam na lungsiettahtah leh kintah in hing pei inlen, i annhuonbuh apat in pan in” a chisan hi. Tulai in tamnu bang deu a, gam-le-nam lungsiet kichi a, inn-le-lou leh zi-le-ta donlou zen a, i umte khu i ba wlkhiel lienpen uh ahi.

d) Innsung khu haichi pawina mun ahi.

Mrs. Manpal in “Naupang khu haichi ahi” achi hi. Nu-le-pate nichin in i umdaan leh hamkamte uh khu i tate lungsung ua haichi i tu na uh ahi. Tuajieh in, haichi tu khu nu-le-pate i hi ua,a i tuna mun uh khu naupangte lungsung ahi. Laisiengthou in, “Tanu in anu suun” achi hi (Ezekiel 16:44). Nu-le-pate’n i chitu uah i pilvan sih uleh dachieng in haichi hoilou leh suol i tu khah diing uh a zauhuoi hi. Bible in, “Mi’n atu bangbang a aat diing uh” achi hi.

Laisiengthou sung ah Nu loupitahtahte’n zong a tate uh khu a neu apat a, ana etkoldan uh mu diing a tam hi. Hanna khu nute adia ettontah ahia, a tapa Samuel khu Pasian kung ah a ngen a, ama kung ah a pekia hi. A tapa khu a ann pieh laaite, nih-le-puon asillaaite in Pasian thu hing a tu zing hi. Tuaban ah Mosi nu Jakobet in zong a tapa a kep laaitah in, Pasian giin diingdaante a hil a, tuaban ah chi-le-nam ngainat diingdaan zong a hil hi. Tuachi in, Aigupta pilna leh siemnate kum 40 a zilzou in a nu chitute khu ahing pouta hi. Bible in “Naupang khu a peina diing lampi ah puui in, tua hileh a’ng upat chieng in zong a lampiel nawnsih diing hi”achi hi (Proverb 22:6 ). Tualeh, Timothy zong khu a nu leh a pite etkolna jieh a milawching ahi thu i mu uhi. Saap thupil in, “Naupang kum 7 ahi masang a, i etkolleh a damsung in ei a, ahiden a, ahi’n naupang kum 13 khu i nuadelpha nawnsih diing” achi kia uhi.

Tulaai nu-le-pa tampite khu sum-le-paai ngainatna lam ah ta-le-naute enkol manlou a sum-le-paai sui a buoi i tamta uhi. Tambang nu-le-pate khu Martin Luther in Ostrict (Vakengsang ) toh a gente hi. Tam Vakengsang in tui a thah zouzou chieng in eeh nuasie in a nuasie hi. Tulaai nu-le-pa tampite zong ta-le-nau nei a, akeplam donlou i tam ua, tua khu sil dahuoi mama khat ahi.

Tualeh, sildang na ngainatzawh zieh a, tate kem manlou leh amau ua diing a hun napiehlou leh dachieng in na kisia diing hi. Mrs. G. Christian khun naupang etkolna poimaw dan leh amauh dia hun zah khu a manphat dan a mu chieng mama a, tambang in la aphuo hi. “Mangtoupha loupi mai a, na din chieng in,tamthu kipah um khu nathei ngei diing, na hun liem beisate a thawnsih hi. Deitah tamnah (Vangam ah) natate zousie khu a um sieng uhi” chi’n a phuo hi.

Tuajieh in, na tate khu vangam lampi ah e, gawtmun lampi ah na peipi diing ?Na tate na etkol jieh a sildang na taan (Sup) na khu Pasian nna loupitah sem hi in kingai zingta in.

e) Innsung khu hattuom masapen ahi.

Bible ah hattuom (Gk-ekklesia) khu Pasian mite kipawlkhawmna genna ahi. Thuhunlui leh Thuhuntha ah khun innsung khu mimalmalte kipawlkhawmna masapen ahi thu i mu uhi. Tualeh, umzie neitah a phu ahijieh in hattuom masapen zong a chithei hi. Ajiehpen masanglaai a kipat in innsung khu sakhuo thugin kizilsahna mun ana hileng hi.

Tuajieh in innsung ahoi sih a, ahileh, hattuom zong ahoi thei tahtahlou thu zong i genta uhi. Eima innsung donlou leh ngaisahlou a, Pasian nasep khu Setan dei lamtah ahi. Puolang a Pasian nasep nuom i sah lai un innsung ah Pasian nasep hamsa i sa ua, Setan in innsung ah Pasian na i sep ua, i lawchin diing khu nasatah in ahing daal zing hi. Innsung a kikhopna leh thumna nei theiloute’n zong Biehinn leh mundang ah i nei thei thou uhi. I zi-i tate, i nu-i pate uh sang in midangte i ngaikhawhzaw ua, innsung a Hagau mangthaite veilou in, gam tuom a Hagau mangthaite i veizaw uhi.Tualeh, Pulpit leh mun dangdang a tuitah a thu i gen laai i innsung uah khun gen diing theilou in i um leng uhi. Pastor khat in, “Mundang leh Biehinn sung a Pastor leh Pasian nasep khu nuom kasa a, ahin, innsung leh zi-le-tate lah a Pastor hi khu hamsa kasa hi” achi a, agen dih mama hi. Susanah Wesley in, “Setan in innsung a’ng dou/beina izawleh i zalen diing uh chi kathei hi. Tam Hagau gilou leh suolte zou thei diing innsung ah nasatah in pan i la diing uhi” achi hi. Tuajieh in, eima chiet ua lawchingtah a Pasian nasep khu Mangpa hing deidan ahi.

Tualeh, Pasian thu atah a i suhlatna diing uh khu i innsung uah ahidiing hi. Bible in, “Lungnemtah in kihawmthaw tuo unlen, khat-le-khat kingaidam tuo chiet bou un, Pasian in Khrist ah noute a’ng ngaidamta ngal a”(Ephesa 4:32) a chite khu innsung a, atahtah a zah diing ahi. Eite khu mipi tamna munte, Biehinn leh muntuomtuom ah khun ahoi leh adih bang a kilah i sawm ua, ahin, i innsung uah i giel adawh leng zel hi.Tambang mite khu Jesu’n Pharisaite toh a gente hi. Haansung gu bulom a pumdim a, a pulang a kijut ngou toh a gente hi.” (Mat. 23:23-28). Ajiehpen adieh in hattuom lamkaite a diing a, Laiseingthou thugente attahtah a i juina diing leh sepkhietna diing mun khu i innsung uh ahi. Azaa maite hilou in a jui leh a zoptute zong hi i sawm diing hi (Jak. 1:22-25). I innsung ua i lawchin sih uleh mundang a i lawchinna uh khu a bukim zou tahtah sih china ahi.

f) Innsung khu Pasian nasepna mun (Pulpit) ahi.

I gensa bang un hattuom sang in innsung khu atahzaw a, tuajieh in Pasian nasepna zong khu innsung apat diing ahi. “Innsungpen nu-le-pate a diing in i Missionary Field uh ahi.Tuanah, sem diing a i kipiehni uh khu i kiten ni uleh i tate Baptisma i tansah ni uh ahi. Ahin, innsung a Pasian nasepna i ngaikhawhlou jieh un i bawlkhiel siengta uhi” chi in Rev. Vanlalzuata in a gen a, agen dih mama hi John Green in zong, “ I tate uh khu utlou sasa in guta diingte, naw chi zua diing in i sawl leng uhi” a chi hi. Khatvei zong Tangval gilou khailup diing a umpa kung ah, “Koi e na mu nuompen? chi in a dong uhi. Amapa khun, “Ka nu ka munuompen hi” chiin adawng hi. Anu amutah in tambang in a genta a, “Nu aw en in Court vaihawmtu in ang khailum sih diing a, nangma ka nu in nahing khailumzaw hi” achi hi. “Ka naupan lai in, ka silmute kipahtah in na la zelzel a, tua khun guhtatna lungsim ang posah den hi. Ka sil guhte zong khu kipahtah in na la zelzel a, atawp ah tamna khailupna diing dawkan ah nang dingsah ta hi.” a chita hi. Anu a diing in a vaigei in a kikhelta hi.

Tuajieh in, innsung pulpit ngaisahlouna khu suolna leh tate manthaina tuntu ahi. H.C. Anderson in, “Tuolthattu za a sawmgiette khu innsung ki-etkolna hoilou apat a tuoltha utna lungsim nei ahi uhi” chiin a gen hi. D.L.Moody in , “ Ka nu in ang etkol bang in mi nute’n a tate uh enkol uleh, suongkul (Jail) angai sih diing” achi hi.

g) Innsung khu suol douna mun hoipen ahi.

Zou thupil in, “Sakhi api asan leh anou zong asan” achi bang deu in, innsung ki-etkolna ahoileh mite zong ahoi lou thei sih diing hi. Tuajieh in, i pienkhietna innsung a kipat in suolna amaw hoinate i hing khanpi uhi. Tualeh, innsung khu, suolna leh gitlouna kipatna mun ahileh suol douna mun zong ahidiing ahi. I pua chieng un i puana mun laitah uah i thou ua, i puana mun gei ah i thou ngaisih uhi. Tuajieh in, i gam sietna bulpi khu i innsung uh ahijieh in, i innsung ma uh khu i kisiemphatna diing uh leh i dinna diing uh mun ahi.

h) Innsung khu leitung tena (Barometer) ahi.

Billy Graham in, “Innsung khu leitung tena (Barometer) ahi” achi hi. Ama’n zong, “Innsung a naupang, nungah/tangvaalte kivon daante a kipat in leitung peidaan ding bangtan ahiei a kithei” achi hi. A umdaan khu innsung kivaipuohna ahoi sihlehpen leitung hoilou leh setah ah i teng diing uh zong achi hi. Tuaban ah, hattuom hat leh hatlou zong khu innsung umdaan apat in a kithei thei hi. Tuajieh in, innsung khu leitung tena loupitah ahi.

i) Innsung khu Vangam naipen ahi.

Laigieltu khat in, “Innsung khu Van gam neuzaw ahi” achi hi. Ahin, innsung kituohloute pen gawtmun cheplawhna ahi kia hi. Mi khat in, Billy Graham kung ah Van gam bangchi bang a nuom diing adiei? chiin adong hi. Ama’n a dawnna ah, “Van gam nop diingdaan na theinuomleh ka innsung uh hing en lechin na thei diing hi” achi hi. A va-et leh a kituohdaante uh leh nop asah daante uh amu in a pientha lawta hi. Tualeh, Billy Graham in Camp, Crusade anei chieng in Khristian Innkuon thu khu a gen tel jeljel hi. Tam khun innsung a ngaikhawh daan a tahlang hi.

Tualeh, Dr.Dehan in zong innsung nuom umdaan tambang in a gen hi. “Leitung a Van gam naipen khu innsung nuom ahia, tualeh, innsung nuom khu PATE a diing in, LEENGGAM ahia, NUTE a diing in LOUPINA ahia, tualeh TATE a diing in PARADISE ahi” achi hi. Tualeh, Robert Sehuller in “Power Ideas for Happy Family” achi khun, “Innkuon khu leitung neunou khat bang in a gen hi. Papen khu Leengpa ahia, Nupen khu Leengnu ahia, Tate khu Leeng tanu/tapa ahi uh” achi hi. Tam khun Pasian thei innsungte dinmun leh hinatah a genlang hi. Tuajieh in, Inn khu khut a lam ahia, a sung khu lungsim a zep ahi.

5. INNSUNG MAITAM (Gen. 12:7; 35:18)

Khristian innkuon hinate, poimawnate i gen zouta ua, tu in innsung maitam poimawna i gen diing uhi. Thuhunlui a ginna a mimasate Abraham, Jakob, Joshua leh adang dangte’n zong ana ngaikhaw uhi. I Bible in zong “Maitam” thu a hagen mama a, i mu masahpen uh ahileh, Noa in a innkuonpite a diing in maitam abawl thu i mu uhi (Gen. 8:20). Abraham in zong a innkuonpite a diing a maitam a siem thu i mu uhi (Gen. 12:8). Jacob in zong a innkuonpite kung ah “ Thou unlen Bethel ah i pei diing uh; tuanah ka mangbat lai a hing dawng, ka kung a umzing Pasian a diing in maitam i bawl diing uhi” achi hi (Gen. 35:8). Job in zong atate a diing in maitam abawl thu i mu uhi (Job. 1:5). Joshua in zong, Kei leh ka innkuonpite’n Mangpa nna bou ka sem diing uhi” achi hi (Joshua 24:14). Tualeh, Bible in “Na innkuon maitam uh khu amit diing ahisih” achi hi (Lev. 6:13; Joshua 24:15). Tamte a kipat in innsung maitam poimawnate i mu uhi.

Communist gam a Kenchickte innkuon in nichin innkuon maitam abawl leng uhi.Communist Sepaite’n ahuo ua, abawl kia uleh teng singkhat lieusah diing in leh suongkul a khum diing chi in a galgih uhi. Ahin ama uh atawp nuomsih ua, tuachiina akikhop uh ang mu kia ua, teng singkhat a lieusah ua, suongkul ah zong a khumta uhi. Tawpsan diing in a gingta ua, koi tawp leh malah suongkul apat ang pawt nua un abawl veve uhi. Kenchick in , “Innkuon a Pasian biehkhawm khu a loupi mama hi! Communistte ngel in zong a manphat daan a thei ua, khatvei innkuon kikhop khu teng singkhat man hi in a thei ua, tu ni a kipat in nichin in nivei ka kikhawm zing tadiing uhi” achita hi. Simeon Strunsky in zong, “Ka innsung uh manphat laitah hing kidong leh ka tate toh aan ne diing a annehna dawkan khu Pasian pawlna maitam ka tansah laitah uh ahi” chiin ka dawng diing achi hi.

I gensa bang un innsung maitam khu tahsa leh hagau a kipuihuoina umsun ahijeih in a loupi mama hi. Tam khu Pasian toh kipawlna leh a guoljawlna i tan theina uh umsun ahi. Nichin Bible sim a thumkhawm zing thei innkuonte khu Setan in zong asol ngamsih a, atate un zong Jesu amulaw thei uhi. Laphuotu khat in, “Innsung maitam a kipat in Van gam zong a kigalmu thei” achi hi.

Mangpa’n i zil zousiete ahinpi thei a, ga suopi thei chiet diing in hing guoljawl tahen.

Laibu ette:

1. Rev. Hangpi Manlun, Khristian Innkuon Nuom Churachazndpur, Manipur Women Christian Association, 2000
2. Rev. Vanlalzuata, Khristian Chhungkua Aizawl: Synod Literature and Publication, 2004
2. Liankhoman & Dimzangai (Ed), Rubi Sanga Manpha Lamka; Lalremkung,1990.

Mihing Susetu Tep-le-Muom leh Zu a kipat Kiven diing dan

- Rev. Hangpi Manlun B.A., B.D., M. Th.

Pulahna: Awle, Amasapen in Mangpa Pasian in ei Zoukampaute zong chi-le-nam khat a hing siem a, a dieh in Zou Sangnaupang Pawlpi zong Ama mapuina toh inu-ipa masate uh panlahna toh dettah a na kibulphut in tuni a kum sawmnga chinna (Golden Jubilee) lawm thei a, i um jieh in lungdam huoi isa un Pasian min i phat sawnsawn uhi. Tualeh tam kum sawmnga chinna melmu zingna diing a Souvenir i bawlna uah ichi-inam leh khang sawn momnoute adia kithuhilna tep-le-muom leh zu hoilou dan gel thei a ka um jieh in zong a Vaisaite teng tung ah zong lungdam thu ka gen sawnsawn hi. Tu in tep-le-muom leh zu hoilou dan i sui diing uhi.

Zatep khu sapham in ‘Cigar’ ahi a, tam pen MAYAte ham apat hing kiletkhie ahi. Tam khu mihing tahsa adia phattuomna mong mong neilou ahiin alien a neu in i chin zongsat uh ahi. Tuamai banah damtheina leh sum-le-pai tam tah senna pen zonga hia, tuaban ah ei Khristiante adia sil kilawmloutah khat ahi. Ahin atepte in lah paulap tuomtuom bawlin tang gup in igum na lai uhi. Oscar Wilde in, ‘Sikret khu kipahna leh nopna bukim na din gensiet bei, mi hipthei ahin anal/hoi thon mai hi’ achi a, agen dih mama hi. Zatep in mihing tahsa asuh siet dan igen ding uhi.

1. Zatep akitep pat hun: Sil khat pouma gen chien leh suichien i sawm chieng un abul sui masah angai hi. Tuajieh in, tu in Za koiten atep masa pen uai chi igen masa ding uhi. Misiemte suidan in zatep leitung a atep masa pente khu MAYA te ahi uhi. Kum 1490 masang lam in America gam a Maya ten a Pasiante uh leh a leng (King) te uh leh ami liente uh khu zatep gige hi in ana gen uhi. A Pasian khat ngel uh (Chacoba) khu za hai mama hiin agen ua, van mun sang pen a um in a za bung a thin chieng in, Ahsi leng ichi pen uh hin agen vaia uhi. Tualeh Yucaten Maya in zong zatep sawm a asuong meisa asai chiengin khawphe/tunphe leh khawpi hui ichi pen uh hiin agen uhi. Tuaban ah leitung lui Pasian nu mihingte siemtu a ngai uh Cihuoicoali achi atahsa pumpi za lawm a kibawl/siem hiin angai uhi. Tamte apat in zatep khu ginglou mite chin dan leh a Pasiante utoh zong kizopna thuh tah nei ahidan zong i muthei uhi.

Tualeh ipi-le-pute un za ana tepna jieh uh tangpi ahileh amauhte khu lou hou sing puain thousi, thouvai toh ana kiteh ua, tuate lah a kivenna dingin anatep uhi. Tulai in tambang dinmun ah i ding nonsih ua, ahin tep-le-muom pen amauhte sangin i ha bawl zaw uhi.

2. Zatep in damtheina asuhsietdan: Awle zatep khu bang chi bang in gen hoi in gum zong lei mihingte adia ahoilou dan a huaisie mama hi. Suichientu Marcus Richardo leh a lawmte’n ‘Gam khangtoute shi tamna pen khu zatep ahi achi uhi Kum 35-69 kikal mi shina tuohte 30% zatep in a piensah natna apat ahi achi uhi (American Journal of Public Health, June 2003 Isue ah agel uhi)

a). Shina gupai nicotine: Za sungah poison (Gu) a um a, tua khu ‘nicatine’ leh cancer piengsahthei ‘Carcenogen’s te ahi uhi. Tualeh za khu mei a i hal chiengun tam nicotine hing lamdang in mei khu ang suoh hi. Tam meikhu pen gu lah lah azong azauhuai pen ahi. Kikaptho (injection) apieh ding hileh za tonkhat a nicatine gu um in zu sa (rat) khat kaplei shi zou ding hi. Tualeh za ton sawm thum 30) agu umtengin mihing khat kikap leh dahkal khat zong ahing sih ding chin mi siemten agen uhi. Ahin, ei mihingte’n i tep chieng a a isietpi pailouna jieh uh ahileh i tahsa ua um sepaite’n ana dou ua, i sietpi pai sih uhi.

Tuaban ah za pen mei a i hal chieng un ang khu a, tam khu a sat luat jieh a hing khu ahi a, tam za satna pen degree 815 C a sang ahi a 1056 khu khosihte tahsa sandan ahi. Tualeh tam bang asa pi hiplut ahigige a khu a gu (chemical substances) tamtahten hui peina gui (airways) tuomtu (lining) no ngei nui lah ah abeh zel hi. Tam khu Asthma neite a dingin kintah in anatna khang khesah thei hi. Tuaban ah hui peina a lei vui ang lut leh khahso ana susieng zeltu ‘Celia’ kichite zong suse thei hi Tuaban ah za khu (smoke) pen carbon dioxide leh carbon Monoxide suah pen in tuap cancer, tawl (throat) cancer, lungtang natna (heart desease), BP sang, Ulcer, leh adang dangte piengsah thei hi misemte gendanin tuap cancer 100 leh ah 95 te khu zahaite ahi uh chiin Doctorten agen uhi.

Tuaban ah za a nicotine nasep dan dang khu gilnate, luahsuahte, sunghoiloute, leinate, lungsim buaite, mit mielte, hatlounate, beidonnate zong apiengsah thei hi. Research (silsuimite) mu dan in zatep loute sangin zatepte lah ah gilpi pat, gilpina atam zaw achi uhi. Tualeh miin niteng a zatawn 20 val kum thum atep leh gilpi lam a kisoiselna aneilou theisih ding achi uhi. Damtheina dei a, doctorte kung a sum-le-pai seng a ki-etkol sah gige sangin tam natnate hing kipatna bulpi topsan khu adamdoi hoi pen ahi.

b). Zatep in lungsim nasep theina suchau in zong tehbaina ahi: Silsuimite’n (Researchers) zatep mite’n kum 45-53 kikal in a thei theina uh (memory) nasatah in kengiem chi a mukhie uhi. Tuaban ah mutheina, alim/atui thei theinate leh sil gim adih/zah theinate zong kiemsah hi.

Tuaban ah zatep in mel-le-puom kilahdan (complexion) zong susie thei hi. Tualeh ha sansah in, vun zong a mual sah hi. Calefornia gama Dr. H.W. Daniel in Research abawl na ah zatep in mai leh vun avuaisah bai chi a mukhie hi. Bang jieh a tam bang a vuai bai e chi min a doh chiengin ‘za agu (nocotine) in vun a sisan gui susie in, vun in sisan a kul-le-pawimaw bang dungzui a donlou chiengin ahoithei sih a, avuai bai a, tuamai banah vun leh mai a vuai baileh lungtang hoilouna (heart atack) akizom hi’ achi hi. Tamte banah za haite khu za eh zong anam ua, agim mongmong ah zong a namsie hi.

c). Zatepna khu kim-le-pam a umte dingin zong azauhuai hi: Zatep pen atepte sangin zong ateplou akim apama umte adingin zong zau huai mama chi in doctorten agen uhi. Etsahna din, pasal/zi in za atep jiehin ateplou a koppi pen in zong natna tuom tuom ana veithei china ahi. Ajieh ahileh pen ateploute in zong za khu (smoke) ana dih kha thou ua, tuakhu a zauhuaina tah ahi. Adieh in naupang in a thuahla a ajieh ahileh atahsa ua hui peina uh aneudeu banah, atahsa ua natna adoudal theina uh ahatlou zawh jieh ahi. Tamte jieh in awmna sinna, tuap na chite anei law thei uhi. Tulai naupang awmna, leh natna tuom tuom bailam tah a aveina jieh uh khu anu-le-pate un za khu a hut hut jieh uh ahijieh ahi. Tuajiah in tulai mi khangtoute khun ‘Na zatep in ka damtheina susie ahijieh in ka kung ah tepnon sin’ achi uhi.

d). Zatep in numei te asuhsiet dan: Laisiangthou Ezekiel a, “a in grep thua aneh leh atate uh hazong ane ze’ achi bang deu in, nu in anau a vop/pai lai a za atep leh asisan khu ata akitanpia ahijieh in anau adingin azau huai mama hi. Nu in nau avop/pai lai a za tep jieh in hakimlou a naupien nate, nausietnate, awmnatna te atut law thei hi. Ajieh ahileh asung anaupang hamtheilou pen za khu in a hut hut china ahia, dam a nau ang pien leh zong ah hut lup zoulou china ahia, ahin noicotine addict sain ang pieng china ahi. Zusa (Rat) mei a ihut uh toh zong gente thei ahia, tam khu sil chizat huai tah ahijiehin nu zatep pen tate adingin sil zauhuai tah ahi hi.

e). Tep-le-muam khu sum-le-pai senthawn na ahi: US ah kum khat sungin zatep jieh in India sum in Rs. 16,25,00,000/- val bang a zangbei vaia uhi. Canada ten Rs. 71,00,00,00,00,000/- a zang bei uh chiin agen uhi. Tualeh Mizoram ten kum 1973 in zatep in Rs. 12,000,000/- azangbei uhi. Tuami kum ma in Presbyterian Church agam ua, hattuom lien pente thawlom zousie Rs. 20,00,000/- ahi giap hi. Tunai in zong te-le-muom asum tam tah asuhbei thu uh agen uhi.

Awle nang bang zat gilva lai vana loubuangin na subei tai? Na thei nuam leh i tah lang ding uhi.

Amin uh / Bawmkhat / Nikhat a tep / Kumkhat / Kum 60 tan

1. Cigarettes 10 Rs. 20 7200 Rs. 4,32,000/-
2. Khaini 5 Rs. 5 Rs. 1800 Rs. 1,00,000/-
3. Kuva 1 Rs. 5 Rs. 1800 Rs. 1,00,000/-

Tam khu sum-le-pai senthawnna ahiban ah natna lei lei ihi uh chi ingaitua ding uh ahi. Tuaban ah za ton khat tepna dingin ikhut uh khu i kam lam uah sawm leh nga (15) vei bang idomtou ua,kum khat sungin athonin ikhutuh 70,000/- val bang i domtou uh china ahi.

f). Tep-le-muan khu shina tun tu ahi: Kum 1987 a World Health Organisation (WHO) ten Western Pacific, Tokyo, Japan kikhopna aneina uah Asia gamsung amite shii tamna pen khu zatep jieh anatna pieng, lungtang natna leh cancer ahi chi amukhie uhi. Tualeh India ah zong kum tengin Cancer natna in mi tam tah ashi uhi. (Indian Express, October 9, 1985). Tualeh WHO te suidanin zatep inkum khat sungin mihing 5 millions ashi uh chin agen uhi. Tam khu tua apat hoitah a etkawl/dou ahi sih leh ale ni (double) in apungding a, 2020 chieng in kum tengin mihing 10 million tan shithei dingin agen uhi. (The Times of India, 12, Dec. 2005).

US ah 1984 in tuap cancer jiehin mihing 1,39,000 val ashi ua, tuate numei 43,000 pasal 96,000 ahi uhi. England gam ah zatep jieh in kumteng in numei lah ah tuap cancer vei ashi mi 12,000 val aum uhi. Indian Council of Medical Research (IMCR) te gendanin 1988 in USA ah zatep jieh a shi mi 30,00,000 ahi uhi. India TV (Dordharshan) puondan in 1986 in zatep leh muam a kipat a natna pieng Cancer vei mi 25 lakhs a um uh achi uhi. Tam damloute khu India Cancer Societyte gen danin damlou giet lah a khat khu Cancer vei ahi uhi. (Wisdom, December, 1986).

Tualeh zatep ton khat in mihing hinna minute li 4 bang a sutom thei chiin misiemten agen uhi. Za hai mi khat in ni khat a ton 30 apat 40 tan tep bei gige ta leh adamsung / kum ding uh kum 5 apat 10 kikal a kiemsah zou ding hi. Kum 60 dam ding lai pen 52 bang adam giep ding china ahi. Tuajiehin zatep pen ei leh ei installment a kithat ihi uh china zong ahi pai mai hi.

g). Leitung mikhangtouten tep-le-muam adou dan uh: Zatep hoilou dan mi khangtouten athei ua, nahpi tah in adou uhi. Tuin gam tuom tuomte doudan i sui ding uhi.

1). Kum 1976 apat in Australia gam ah kumpi nasemte zatep ding kham uhi. Zatep ten Solkal na semthei lou uhi.
2). World Health Organisation (WHO) ten zong leitung buppi ah koima zatep ding adeilou jieh un 1987 April 7 apat in WHO innpi (Office) Geneva khuopi ah zatep ding akhamta uhi.
3). Maharastra State a kumpi Office leh mun thupi deute ah 1988 August apat in zatep kikhamta hi.
4). 1988, July 1 apat ma in Norway gamsung Office thupi zousiete ah zong zatep ding kikham ta hi.
5). Singapore gam in zong leitung buppia zatep lou gam himasah pen ding ut in agam Government in nasatah in panla uhi. Sweden gam in zong khautah in zatep akham uhi.
6). 1992 Barcelona khuopi a Olympic Games sungin zatep zuah leh tap kikham hi.
7). 1990 kum in Mizoram Presbyterian Church a KTP ten tep-le-muan dou kum chiin puong ua, phattuompi mama uhi.
8). Malaysia Solkal in zong kum 18 nuai lam mi zatep ding a kham uhi.
9). 2005 kum bul lam in West Bengal Government in zong Office, Railway, Bus Parking, Cinema Hall leh mipi peikhawmnate ah zatep akham uhi.
10). South India Christiante’n zong agam buppi ua zatep leh khamthei tuom tuomte abeitheina dingin thumna toh pan ala ua, tuachiin agam government un khamna thusua (order) abawl uhi. Min agam level bang a douna leh topsan ding a pan alah lai un nang, nangma mimal, na innsung leh na hattuom beh ah douna na sem ut ei? Kingaitua tah zet ahun hi.

Miin tep-le-muam hoilou dan atheita ua, tuajiehin mipi peikhawmna mun, Cenema Hall, Hotel, Dukan Office Bus Parking, Railway, Rail/Bus sung leh mipi peikhawmna munte ah tep leh muom akikham ta hi. Tualeh India in zong January 1, 06 apat in zatep khu Cenema, Film, TV leh Serial tuomtuomte ah advertisement bawl ding a khamta uhi. Tam thu khu Union Health Minister Anbumane Ramadoss in the 4th World Assembly on Tobacco Counters Health hun zahna ah agen hi.

Tualeh WHO in zong 2005 apat in zatep leh khamthei sil dang mong mong advertise bawl a kham uhi. Tualeh mipi peikhwamna munte ah tep le muan bawl zong kham ahi tuachiin gam tuomtuom zakhat (100) ten zong tam thu khu alemsah pita uhi. Tualeh WHO Director General Lee jong Wook in zong adieh in Doctor leh damtheina toh kisai a, nasemtuten atop san ua, amauhte khu ahoilou dan mite lah a etton tah ahi ding adei thu zong agen hi. (The Time of India, 12 December 2005).

h). Tep-le-muam leh hagau hinkhuo: Tuniin tam tep-le-muan thu igen cheingun gum in ka hagau hinkhuo asukha sam a, Bible ah zatep lou ding china aum sam a, ka hagau hinkhuo sukha sih chite agen uhi. Eite khu Hagau siengthou tenna Innpi ihi ua, tam Hagau Siengthou tenna khu zatep, tuibuh leh khaini chite thunna a inei nei ding uh ahisih hi. Tualeh ei gingtue khu Jesu Khrist umdan la dingte ihi ua, tuni in Jesu khrist khu leitung ah hing umta leh zatep, khaini leh kuva tanpha atep in abawl sih ding hi.

Tualeh i Bible un na neh na dawn jieh a na unau apua leh amawna pua ding achi hi. Evangelist khat in No. 4 addict khat Conseling abawl lai in No. 4 Addict pan pu aw nang bawn na zatep na topsan theiloupi ken bang din tam ka sil chin zong san katop san thei moh diai? achi san a, azatepin No 4 bawlpa hundamna lampi adal china ahi. Tualeh gingtha (Hindu) te lah khat ah Pasian nasem khat thu gen dingin ava pei a, za avatep chiengin lamdang sa in bang dia tam bang sil dihlou nangbawl e chiin ana phoh hi. Azum huai mama ding hi. South India Christianten tep-le-muam bawl khu North East India Khristiante umdan ahi ang chisan ua, sil zum huai pi asuah hi.

Zu Hoiloudan: Awle tu in zu hoiloudam i sui kia diing uhi. Zu khu i chi-le-nam a diing a, buoina leh hamsatna tuntu, tu leh tunua chieng tan a, i gaal lienpen uh a suoh hi. Tuajieh in, tam suol lientah dou diing leh subei diing in ei zousie mawpuohna ahita hi.
Tu in Zu hina leh a nasep dante suivai :

3. Zu (Alcohol) bang e?

Zu a Chemical compound chikhat asieng a sieng, i hal leh kuongthei leh natna hih zong thatthei diing khop a haat khu Ethyl Alcohol a kichi hi. Tam khu zu a khamtheina umsahtu ahi. Ahaatdan ahileh neunoukhat zong (haatna 0.06%) sisan a, alut leh huoh khotheina asubuoi a, khambuoina leh mawtna tanpha apiengsah thei hi.

Tam Alcohol khu leitung mihingte’n a dawn pat hun uh suikhiet gualo a sawtta hi-in a kigen hi. Tualeh Zu khu leitung toh kimeltheina a sawtta mama a, namchin culture ah a umlouna a umsih diing hi. Masanglai apat in Greekmi, Aigupta mi, Rom mite leh Persia mite’n zong na siem in ana dawn uhi. Jesu pien masang kum 600 vel in zong Persia Leeng, Cambyses in zong subei ana sawmta hi. Ferrero in masang a Rome tanchin a gelna ah, “Rom Leenggam loupitah mai a chipna jieh khu innsung hoilouna jieh ahia. Innsung khu namte kingatna suongphum poimaw tah ahing puasietna khu zu jieh ahi,” a chi hi.

Zu a khamthei um Alcohol khu tahsa in a thuzawthei sih a, mi’n zu a dawn chieng un a sisan uah a lutpai a, a sisan in a hiplut ngal a, Zu dawnna a tahsa a lut zat khu 20% ahia, sisan a lutzat ahileh 70% ahi hi.Tuachi in sisan ah a taikuolkuol a, tuami sung in Sin (Liver) in a sukeh a, Carbondioxide (Huiniin) leh tuihu a suoh a, a hingkehzaah chieng in thanei in a haat mama hi. Tuachi in neukhat sinlam a peiloute khu khosa leh zuun leh kamlam ah ang pawt a, tuajieh in zudawnte khu zu a nam uhi. Tambang ahijieh in zudawnte khu Sinnatna, TB leh natna tuomtuom avei thei uhi. Ajieh ahileh Alcohol a um chemical khat khu sil muot diing leh se diingte kembittu a zah ahia, tuaban ah, siltah (solid) zaansahtu zong ahi hi. Tambang a haat ahijeih in Za/Damdawi bawlna munlien Pharmaceuticals ah a kizang hi. Tuajieh in zu haatchi Rum, Brandy leh Whisky ah khun 6-90% a tel hi. Ataangpi in tambang a Alcohol panna a kibawl zute khu damdawi a zaah dia kibawl ahia, etsahna diing in Rum chikhu Regular Used Medicine china ahi. Tuajieh in (Official dose) khatvei a dawn diing za ahileh tawkeu/sihkeu dimni khel ahilou diing ahilai in, eiten athawl thawl a i dawn chieng un i tahsa un a thuohzou sia, zong i sietpi uhi.

4. Bible in Zu tungtang a gendan :

Mi khenkhatte’n zudawn leh azua genhoi sawm paupau in Bible in Zudawn akham sam ah tua nahsang in Paul in zong Timothi kung ah, ‘Na gilpi haatlou jieh in tawmtawm dawn in chite a gen banah, a pawt bou khu a niin a, alut khu a sieng ahi, chi in paulap a siem uhi’ achi uhi. Ahivang in Bible thute khu a gel hun leh atup-angiim theichienlou a, mittaw sielkhautuh a i tuhleh i bawlkhiel diing hi. Tu in Bible in a gendan suivai.

a). Thuhunlui gendan leh a dawnte umdan :

Hebrai ham in zu khu Yayin ahia, Tuhunlui ah 140 vei atuong hi. Zudawn jieh a sietna tuohte gen diing hi.

Nova : Nova in Yayin a dawn jieh in a kham a, bangmatheilou in saguoh in a lum a, a tapa Ham in amuolphouna liekhulou jieh in (Puon akhulou jieh in) suoh-le-sal suoh diing in a hamsietta hi (Gen.19:21). Ama zukham jieh in a tapa in hamsietna leh suoh-le-sal hina atanlaw hi. Ama guoh hilou a, ahah-le-suonte tanpha ahuop va-ia hi. Tambang deu in tulai innsung pa leh innsung mi zudawnte jieh in innsung leh gamsung ah niemkiehna atunlaw hi.

Lota : Lot in zong zu a dawnkham a, ama tanu tegel toh lumkhawm in a ta aneipi. Taamna kipat in zudawn-zukham jieh in angkawmna, sietna tawpkhoh a tunlaw hi chi i mu thei hi.

Nabal : Nabal khu zu a khamjieh in Annzaluina ah amuolphou a, alungsim chientah a zi in a hilleh a lungtang a dinkhawl a, kaikonden in a shita hi (I Sam.25:36-38). Zu dawn khu damsung leh shini-manni tan a muolphouna hing tuntu ahidan akilang chieng mama hi.

Leeng Elah : Leeng Elah in zu akham jieh in a sepai lamkai khat Zimri a that mawh hi (I Leengte 16:8-10). Tamna kipan in zudawn khu tuolthana tuntu ahidan a kilang hi.

Suria Leeng Benhaded : Ama leh a kithuopi mi 32 in apuonbuh uah zu a kham ngii-ngei ua, Israel sepaiten tualaitah in vadou in a zouta uhi (I Leengte 20:16-21). Tamna kipan in zudawnna khu guollelna leh gam-le-lei taanna ahidan kilang mama hi.

Leeng Ahasura : Ama in zong zu a kham jieh a a zi in a bawl diing a aphuut a bawllou jieh in, a zi itlai Leengnu Vasti a khenlaw hi. Tambang deu in tulai in zu-le-sa neh jieh in nupa tamtah in kikhenlaw ua, naupang tampitah taga a suohta uhi.

b). Thuhuntha gendan :

Bible in, a dieh in tulai a i zute uh dawn diing ahi, chia a genna Thuhuntha ah zong i mu sih uhi. Mangpa Jesu Khrist in zong Mangpa nitah ankuong aphukhietlai in a nuazuite theikhelkhah diing a zaau jieh in “Wine/Zu” chi kamteng a zang sih a, “Greptui” chi a zangzaw hi. Tami in Jesu Khrist in khamthei leh mi susethei diing zu a dawn diing uh a phallou ban ah ama ngel in zong a dawnsih chi alang chieng mama hi (Matt.26:29; Mk.14:5-25; Lk.22:18).

Tuaban ah Ephesate 3:18 ah “Zu kham in umsih un” chi thupieh khautah i mu uhi. Tami in Wine/Zu kham chi thuteng pen Greek ham in Methusko ahia, zukham a kipan china ahi. Tam thupieh pen tambang a leikhiet diing ahi “Zukham kipan vanglahsih un” chi in. Tam thupieh in a gennuom ahileh zu khamlou diing chisang in zong, zudawn kipat vanglahlou diing china ahi. Ajiehpen mi’n zu a dawn vanglah leh khatvei/nivei in a tawptheisih ua, a zongsang ua, zu in amau tahsa a na ang sep chieng in adawnte a lenehta hi.

Tuaban ah Jesu in Kanan khuo a tui Wine/Zu a suohsah pen zong khamthei leh mi susethei zu ahi gintat huoisih hi. Ajieh pen Jesu in zong tambang zute a dawn ngaisih hi. Tuaban ah Bible in Zudawnte dinmun tam bang in a gen hi –

1. Zu dawn khu mite nuisan leh simmaw tanna ahi (Thupilte 20;1). Zu dawn jieh in bangzaatvei mite nuisat leh simmaw in na um khatai?
2. Zudawnte ahau ngaisih diing (Thupilte 20:1). Nu zudawn jieh in bangzatveipi na hina na mansuo ei?
3. Zudawnte azawng diing ua, nguina in puonsie a silsah diing hi (Thupilte 23:20-21). Zu in na tahsa hoina bangtan a suse tai?
4. Koite e tunggih zing, Koite e lungkham, Koite e kihauzing, Koite amitsan zing? Zumun a umzingte, zudawn zingte ahi uhi. Atawp ah khun gulgu bang in a tahsa uh a zel a, a hinna uh a lahpieh hi.
5. Zudawnte tung a gih hi. Zukhaw jieh in nehguh-lahguhna a pieng a, migilou siemtansah a, midih siemlou tangsah tute tung agih hi (Isaia 5:1-13; Thupilte 22:32).
6. Azauhuoipen ahileh zudawn khu Pasian gam lutlouna ahi (I Kor.6:9-10). Tualeh Bible in zudawn maimai khamlou in zumun nopsahna zong akham hi (Gal.5:21).
5. Zu khu gam-le-nam buoina tuntu ahi:

a). USA ah khun lamchinteng ah zu in a gam uleh a nam uh a suhsietdan hoitah in a suikhie uhi Kum chin in USA ah zu jieh in Dollar Tul leh Ding awn 120 vel zaahbei ahi. Tambang a asennate ukhu Zungawlvei etkolnate, Zatui-zaha man, shi-le-man leh Accident tuomtuom a, a sennate uh ahi. Tamte sang a huoisezaw khu, innsung sietnate, kithanate, naupang tamtah taganate, lungsim natna leh atuomtuom a tun hi.

Leitung pumpia zudawn tamna a kisui chieng in USA khu 15na in a pang giap a, Zu dawn tamna pen khu Portugal, France, Italy gamte ahi uhi. Ahin, America gam ah mihing maktaduoi 10 valte in, zu a dawn ua, Canada gam ah 600,000 val mihing in zulung a vei uhi. Zu dawn jieh in kumchin in mihing 95000 a shi zing hi. Zu dawn mi khat jieh in mi li bang in a buoilaw a, zukham khat jieh in innkuonpiten buoina atuoh law uhi. Illinoise State USA ah khun nupa khat a um ua, tanu khat leh tapa khat a nei uhi. Khristmas lai khat in, New Mexico a Albuquerque khuo ah a pa naupa kung a haw diing in amau gari in a pei uhi. Lampi ah pasal khat in ana kham a, atuonsah uleh a pistol in apuikawita hi. Tuachi in a unpi un athatta hi. Tuazou in mi ni ma a thatkia hi. Police in man in kum 365 sung suongkul taang diing in thutan khum in a um hi. A thudawhna uah, “Khristmas lop ka sawm a, zu ka va dawnkhah jieh in bang e ka bawl zong ka theisih a, ka manglam a bang hi,” a chi hi. Zu in a ngaituona a suhsietsah china ahi.

USA gam ah numei suol jieh a buoina (Rape case) za lah a 85 khu zu jieh ahi. Kumteng in zu jieh in Gari accident tuoh mihing 40000-50000 kikal a um zing hi. Vietnam gaal kumkuo sung in USA gaalkap 43000 a shi ua, tua hun sung ma in a gam uah zu jieh in mihing 2,40,000 a shi uhi.

Tuaban ah Britain gam in zong zu jieh a buoina tampi a tuoh uhi. Tu masang kum 10 paisa apat sut in, tam hun sung in England leh Wales gam ah khun pasal kum 15-24 a shi zousie khu zalah a 50 sang atamzawte khu zudawn jieh a shi ahi uhi.

b). Zu khu Sietna bulpi ahi: Huoh ah khun Cell 14,00,00,00,00,000 apatin 16,00,00,00,00,000 um bang a suut ahi. Mi’n zu khatvei tamtah a dawn leh a huoh a theina cell 20,000 vel a suhsiet in misiemte’n a gen uhi. Tuaban ah tahsa ah haatlouna mitmielna leh natna tuomtuom a tunleng hi. Mihing theitheina zong a suzuoi a, sil hiloupipi munate, ging tuomtuom zahnate leh dawi-le-kaute in zong tambang a thanghuoite a nemzul hi akichi hi.

c). Nu-le -pa hinalam a zu nasepdan: Mi’n zu a dawntam chieng in nu-le-pa hina chieng zong a buoisah hi. Tuami khu ta neitheilouna leh angkawmna a tunthei hi.

d). Sin (Liver) a suhsiet dan: Mi’n zu a dawntam chieng in ‘Hapatic Coma’ natna a tun hi. Tami pen sin a siet jieh a natna ‘sidang’ a um china ahi. Tam bang a mihing a umtheina jieh. Sin cell-te in na semthei tasih uhi. Tam pen zu in sin a suhsiettah jieh ahi. Sin in sinkhatui gilpi ah a pieh diing zat a petheita sih a, tuabang ma in gilpi apan i tahsa a dia silhoite, vitamin tuomtuomte zong a hidiing bangtah in hawmzah theitalou in tahsa in nasapi a haatmawna a tuoh hi. Tam Sin nasepna khu i tahsa sung a nasem lah a apoimawpen khat ahi.

e). Zu khu Mihing that tampen ahi: Tambang in zu in mihingte a thadan akisui hi. America gam ah kumteng in mi 27,000 a kithat ua, tamte khua zakhat lah a 80 khu zudawn jieh ahi. AIDS natna i zau mama lai un AIDS in mi khat a tha chieng in Zu in mihing 10,000 a thatman hi. Tuaban ah Cancer natna zong ahuoise mama a, aman mihing 10 a tha chieng in zu in 20,000 a thatmanta hi. Uimaw in mihing khat a pe jieh a , ashi sung in zu in 30,000 a sihsah man hi. Uimaw thapai in a um a, zu zuate ahau semsem uhi. Natna dalna diing in Zatou (Doctor) siemten pan nasatah in ala zelzel ua, ahivang in zuzuate a pung semsem uhi. Tauban ah, zudawnte khu zu in abuoina uh a belappieh a, a za-ip sung ua patsa in a sum-le-paite uh alahpieh ban ah natna huoisetah a piah belap nalai hi.

6. Zu zua khu Pasian hamsiet tanna ahi: USA a Kennedy innkuon in zu a zua jieh un Pasian hamsietna huoisetah atung uah a tung hi. Joseph Kennedy in President Rossevelt phalna in Scotland apat USA ah zu lalut in azua a, ang hausata mama hi. Ahin, a innkuon un Pasian deilouna sem ahiman un, ama leh atate tung ah lawsapna chituomtuom a tung hi.

Ted Kennedy, khu laisiem leh feltah ahia, USA President hidiing lunggul gige hinapi in tangzoulou in a tawpsanta hi. John Kennedy zong USA President hidiing nahpitah in ana tum a, hinanleh tangtun masang in a shita hi. John F. Kennedy khu USA President in hun khatsung ang pang hi. A hun nina ah zong mipite’n deimama uh hinapi in November 23,1963 in Texas khopi a giloute khut ah kaplia in a umta hi. Robert Kennedy zong UsA president diing in Primary Election a teelching ahia, teelching tahtah ahimasang in kaplup in a um kia taleuleu hi. Edward Kennedy khu USA House a Senator khat ahia, president dinmun lunggul tawntung khat ahi hi .Hinanlezong ama personal secretary nu nungah toh gari accident a tuoh ua, tua nungahnu a shi jieh in minsetah in President ahitheina diing lam-etna teng a mansuota hi.

A tapa Jr. Kennedy zong laisiem leh feltah hinanleh Miami Beach ah nungah khat pawngsuol a ngaw a um in nahpitah in a minsie hi. Bible in “A innvengte kung a dawn diing zu pete tung a gih hi”, a chi khu amau innkuon tung ah tung hi i chithei hi. Tualeh Bible in “Na tu bang na at diing” a chi khu tangtunna zong ahi diing hi (Gal.6:7).

Pasian guolzawl Jonathan Edwards leh Pasian sapsiet Max Jukes khanggui suina:

John Edwards Max Jukes

1. Hah-le-suon 1394 a nei hi. 1. Hah-le-suon 905 a nei hi.
2. College Prinicipal 13 a um uhi 2. Migilou 300 a um uhi.
3. College Professor 65 a um uhi 3. Zu ngawlvei 145 a um uhi.
4. Ukil 60 a um uhi 4. Numei kizua 90 a um uhi.
5. Laigiel minthang 32 a pha uhi 5. Natna hoilouvei 205 a um uhi.
6. Khantanhoi tangkoupi 200 a pha uhi 6. 100 sang tamzawte kum 10 val suongkul taang uhi.

Tam tegel khanggui i etna kipan in Pasian thei leh theilou khanggui i mu chienthei uhi.

7. Thukhumsin: Tep-le-muom leh Zu hoilou dan leh sietnate i suizouta ua, tamte akipan a i suotat theina diing un Joanne Rose Feldmeth in a gen lampi 12te en vai :

1. Tep-le-muom leh Zu thahatna zou diing in eima lam ah hatna neilou i hilam kiphawh diing.
2. Ei sang a hatzaw vangletna/silbawltheina nei khat um ahilam mangngillou diing.
3. I hinna leh i ngaisutna zousie vangletna neipa kung a kipumpieh diing
4. Lungsim a zauthawngna leh patauna neilou diing.
5. Pasian tung leh mihing tung hileh i bawlkhiel zousie pulah ngam diing.
6. I chitlouna leh i hoilouna zousie ang ngaidam theina diing a Pasian kung a ki-apkhiet diing.
7. I mawnate ngaidam a hi na diing a Pasian kung a thunget diing.
8. Mi dangte tung a i bawlkhelnate lai a chiemte/giel vateh a kilemna bawl diing.
9. Ahithei lieileh tuabang mite toh eima ngel toh kilemna bawl diing.
10. Silhoi maimai bawl sawm diing, khelna i neileh i pomngam diing.
11. Pasian deina i mutheina diing in Pasian kunga chitahtah a thunget a ama deina bang a gamtat diing.
12. Hagau lam a piching i hichieng bou a zukham mite kung a thuhil diing. Tam thu 12te zui diing a hil diing ahi.
Mangpa Pasian in tam silhoilou tahsa leh hagau suse theisietne i gente a kipat kikem siengthou diing in hing guoljawl tahen.

About Me | Rev Hangpi Manlun

Rev. Hangpi Manlun 1967 kum in Hiangtam (K) vangkhua ah ana piang a, tuni chiang in lai limtak a ana gelh nung kum sawm bang val ta hi. Laibu Zoupau in leh English akigawm in sawm val ana gelh ban ah article leng a hunkhop na gelh khe ta hi. Zoupau a magazine kibawl Zopatong, Kristian Tangkoute te ah editor hihna leng kum 3 na len ta hi. Tulel in Simveng, Lamka ah khosa a Pastor nna semin Doctor of Theology zildia kisa lel leng ahi. Lailam a ngaihdan a genna ah "Lailam a khantouna dingin adiehin khanglaiten pan lah akul tah zet hi. India government in ei Tribalte a dia (PHD)research bawl utte adia scholarship ang pieh a, I khantou dinguh ang deisah bangin I khanglai laisiamten theitop sua I culture I tawndan leh mailam a zomite tahsa hagau a khantou ding dante ang sui khiah a mipite ang lamkai uh a hunta a, tam lam ah pan ilah uh hun kasa hi," chi hi.

1. Min : Rev. Hangpi Manlun
2. Pian kum leh ni : December 10, 1967
3. Pianna veng/khua : Hiangtam (k) Village
4. Tulel a na omna veng : Simveng, New Lamka
` C/O Dr. M. Lachinkhai, Lailam Veng
5. Pa/Nu min : Mr. Liansuankhai
6. Zi/Pasal min : Mrs. Maman
7. Siamsinna munte : NOS, Delhi. Manipur University, Senate of Serampore College, MA-IGNOU
8. Tulel a na zil/sepna : Pastor nna lenlel, baanah Doctor of theology zildia kisa lel.

Thugel/Laibu Toh kisai :

1. Kum/Kha bangzah laibu/thu na nagelhta a?

Dawnna : Kum Sawm val laibu kana gelta hi.

2. Bangchi lam thu a hia na gelh?

Dawnna : i) Tangthu ii) Khotang hindan
iii) Hanthawn na iv) Pathian Thu
v) A dang: Article tuom tuom zong kagel hi.

3. Laibu bangzah na bawl/gelh kheta a?

Dawnna : Laibu Zoupau leh English 15 vel ka gelta hi.

4. Na laibu bawl/gelh te nang mimal a na bawl/gelh hia aihkei leh pawlpi/mipi toh pangkhawm a?

Dawnna : Atangpi agen in keima mimal a kagel ahi deu pen hi.

5. Article bangzah bang na gelh khe ta a?

Dawnna : Articles 70-100 kikal bang gelta dingin ka kigingta hi. 1992 apat tuni dongin hiai a nuai a te ah regular contributor kahi ; Khristian Tangkou, Zopatong, Zingdaitui, Ruth Messenger.

6. Bangchibang anchinbu/Nitengsimthu te a thugelh na hia?

Dawnna : a) Local b) District

7. Award leh Kipahman na muh khak te omleh hon gelh in.

Dawnna : “ The Prism of Zo” kichi laibu a article kagel ziahin Zomi Namni 2008 ni in Laibu khat ka sang hi.

Thukhotaang Dotna:

1. Laigelh lam toh kisai in I nam pumpi bang dinmun a ding lel in na mu?

Dawnna : Keimu dan in I chi leh I nam (Zomi) pumpi khu laigel lamah ngiem kieh mama in kasa hi.Thu lehla himhim khu giltah a suikhieh(research) bawl umlou pia gen hat jieh ama khat. Kilamkai I bang lel uhi. Tuajieh in I chi leh nam leh I Zogam khantouna ding in adiehin khanglaiten laigel lam a pan ilah ua, researchte bawl a thudih imu khieh uh kul in poimaw hi.

2. Bangchi’n i lailam dinmun uh khangtou thei ding in na gingta a? Banglam a panlaak kisam na sa?

Dawnna : Lailam a khantouna dingin adiehin khanglaiten pan lah akul tah zet hi. India government in ei Tribalte a dia (PHD)research bawl utte adia scholarship ang pieh a, I khantou dinguh ang deisah bangin I khanglai laisiamten theitop sua I culture I tawndan leh mailam a zomite tahsa hagau a khantou ding dante ang sui khiah ua mipite ang lamkai uh a hunta a, tam lam ah pan ilah uh hun kasa hi.

3. Lai nana gelhkhiat leh nana suahkhiat taakte apan in bang zilkhiat thak na nei? Mipite response bang hi’n na mu?

Dawnna : Kei laibu gelte khu atangpi in Pasianthu (theology) lampang ahi a, tahsa leh Hagau ah sil tamtah ka zil hi. Tualeh Zoupau a Magazine; Zopatong, Khristian Tangkoute kumthum editor leh contributing editor ka hia, a diehin Zopatong a ka article gelte mitten phattuompi mama uhi. Tualeh Pasian thu kagelta apat lusiam pha tamtah zong om hi.

4. Mabaan ah bang tup na nei?

Dawnna : Mabanah Doctor of Theology leh MA zil kasawm hi. Adiehin (Dth.) ka zilthei leh Zomite culture leh Identity suikhieh a inmate uh a kipum khat theina ding khu katup leh deepen ahi. Tualeh pasian thu lam a ka laigelte apat mitten Pathiana a tanding ka deepen ahi.

5. Khenkhat te’n i lapau/lavuui a mang kuankuante kepbit hoih ahi, a chi ua, khenkhatte’n lah tulai vai deuh a lapau/laivuui thuuk lawte a kilawm kei, a chizeel ua. Hiai tungtaang ah bang a na ngaihdaan?

Dawnna : Kei mimal ngaihdan in masanglai a ipi leh pu hun ua lapau leh lavuite khu kepbit pawimow kasa mama hi. Ajieh ahileh tuate I kepbit louleh I culture I tawndan leh I identity uh mangthang khak ding a zau huai hi. Tualeh I ham I pau uh athuh luate I hazatleh tulai ikhanglai leh naupangte un athei zoulou ding uh a zauhuai hi.

LAIBU GELH TE:

Zoupau in:
1. Hinkho Puitu
2. Hinkhuo sutomtu
3. Kumton Sihna Gotmun
4. Khristian Inkuon
5. Mathai Hilhchetna
6. Luk Hilhchetna
7. Missionary Silpieh ding dan
8. Khristian Thuginpi 10 te
9. Missionary sawmnite tanchin
10. India Mithupi Sawmte Tanchin
11. Na innsung siempha in
12. Sepgual thupi 2007

English in:

1. The role and responsibility of Parents in teaching of Christian Truth at Home (B.D Thesis)
2. A Critical Study of Television Advertisement by the members of Presbytarian Chruch (Mth. Thesis)

ARTICLE GELH KHENKHAT TE:

1. Khirstiain leh Zuu
2. Khristian leh Tep leh muom
3. Bird Flu
4. Da Vinci Code
5. Khristian Leadership
6. The generic name of Zo
7. Zou Synod Pienkhiah dan
8. Koppih suidan
9. Khanglai leh tawmngaihna
10. Sawm-a-khat pieh didan
11. Nute umzie

TAPIDAW DAWNGKOT