Wednesday, May 26, 2010

Sang Naupangte leh Nu-le-pate kung a Laihah

By Rev. Hangpi Manlun

Awle, khawvel nite hing kihei lamdang jel in adieh in Sangnaupangte ading in I Laisimte uh result suoh hun ang hita sausau alungdam huai isa mama uhi. Adieh in eimite jong Pasian pui na toh Laisiem leh pil pipi itamta ua, nidang lai in 1970s or 1980s lai a Pawl sawm result angsuoh chiengn in eimite itom thei mama ua, a pass sunsunte jong third devision ahi deu pen , a Second division tan tungte pen asang mama uhi. Ahin, tulai in Class X apat MA tan in jong result ang suoh chieng in First division atamta mama a, tulai topper ahisih leh rank ilajouloute pen minadan asuohta mawh hi.Tamte khu Pasian thupha ichilou theisih uhi.

Awle tuin Sangnaupangte leh nu-le-pate maban ding i gen lang ding uhi.

1. Tupkichien nei ding ahi. Laisim sang naupang khat in amaban ding atheichet ngai masa hi. Milawchingte hinkhuo i et leh min a carrier ding uh khu Class X ahimasang un aut uh leh tup-le-ngimte anei khinta uhi. Tuami toh kituohin lai asim pai vinveng uhi. Tup kichin neikhu lawchinna bulpi ahi. Thupil in “abulpat dih khu akimkhat jawsa” achibang in mi tupna neite hing lawching teitei uhi. Tuajieh in Sangnaupang laisim in amasa pen in tup-le- hi-ut khat aneimasah angai hi alawchin na ding in. Tuabang tup-le-ngim neiloute pen alawching ngaisih ding uhi. Pawl IX ka sim lai un ka sangshipa un ka tup uh ang dong a, kalwmpa khat un kei sajuak ut ing ang chitalai jang a, ka shiapa uh jong lungthah in ajep law hi. Tambang sang naupang itam jieh un kilaw ching jou lou ahi hi.

2. Eima hina kithei chien ding ahi. Tulai in lai isiem uh toh kituoh in mizousie in Science bang ila ua, ahoi mama hi. Ahin, nangma khu lai siemthei na hikhol sih leh minlata chi science chite moh la ding jong hi moh lou hi. Khenkhatte in lah kou khu a tami subject la umlou chipou in subject a moh telkia ua, tuakhu lawsapna bulpi khat ahi hi. Amasa in eima siemna leh hina kitheichien masah a i subject ding tel siem mama apoimaw hi. Kei jong Class X ka sim lai in minlata chiin ‘Higher Mathematic” kava lah phuot a , a Mathematic nadanpen jong ( ngiempen) joulaw pa khu ka buailaw giep hi. Kalomte lah jiehpi in kavala moh a tuabang khu khanmaw boh vot ahi. I gensa bang in mikhen khatte in lata chijieh e, amin hoisah jieh a Subject mohla khu miphahlouna kipatna bulpi ahi hi. Asiemloupi khat in Science subject valah a fail emaw third division pou a jaw sang in Arts hoitah kilah first devison in jou lei imaban ahoi jaw ding hi. Tuajieh in subject lahding telsiem mama akul in apoimaw masa hi. Ahin duthusam ah Class XII tan vang Science lah a aban pen eima tempaina khat jui khu ahoi hi. Ajieh ahileh Competative Exam na ding tamtan khu a basic ahijieh in. Math leh science siemlouta luota jong Cenral service khat ang gel chieng un ang lawching jou leng sih uhi.

3. Nu-le-paten jong tate guide siem poimaw mama hi. Tuania Laisiem tamtah lawsapna khu nu-le-pate apat kohmuna/ guide na atahsapna jieh uhi ahi. I tate Sekul or college akaipou leh kilung kim mawh in tuakhu ilawsapna uh chi khat ahi. Tuajieh itate tempeina khu theisiempi apui huai apoimaw hi. Mihing in ilunglutlou khat jil khu lawsap kipatna ahi hi. Etsahna ding mi khenkhatte in Science alunglut ua, seat amulou jieh pou in Arts ahiai commerce subject latamoh leh aduthusam bang in ajil sih ding china ahipai hi. Tuajieh idei leh siemna subject ma lahpai ajilpai chalchal ding ahi. Tuading a nu-le-paten tate siemna theipi a kohmu ding ahi hi.

4. Kichomdan jong pilvan angai hi. Eima neisa bangma umloupi a mitten jong atate uh kaisahta chi Shillong e, mundang Delhi lah apong sawlpai ding ahisih hi. Adieh in Class-XII tankhu Manipur ahoi mama hi chi khu manghilou ding ahi. Amavang graduate leh a tunglam pen ahithei liai leh State pulang asimsah ahoi mama hi.Tualeh Laisiem ngellou pongchom khah khu innkal kitoitheina ahi a, imi chompen theichet apanlah ding ahi. Deisah kinei a I inn ilou juoh jen ikichon vang un ahilou dingte khu ichomna nasan lejou a damsung au i chom den ding pawl bang ang um law uhi. Thamlouin, khamthei bawlpi khat chawmkhata moh lei ang nemang ding hi.

Tualeh laisimten jong manghillou ding ahileh nu-le-paten aneivalua ang chom uh hilou chi thei a, laisim ding ihileh lai mama sim chalchal ding ahi. College kaina hi a sildang foot ball e, Music e sildang pou a na lunglut leh alawsamsa na hi chi na kiphoh ding hi. Mikhen khatte’n atate uh umdan ang ahil ua, katapa College kai ve a kava kuon leh a sangshiate un natapa foot ball peh siem mama ang chi ua kada mama a chi hi. Khatpa ahileh atapa khu Music alunglut a minthanna leh nehmuna lah ching joulou in apei suollaw uhi. Ajieh ahileh alunglut louna ding uh alunglut gel jieh in amanthailaw giep uhi. Tualeh neilou sasa leh leiba ba jena mun dang kisawl jong ahoipen sih a, ahin imichompen ahoi akukal leh lah akhawh sih ding hi. Mikhangtou leh ta laisiem neiten naupang chom khu Bank a sum koi toh kibang achiua tuabang chingam ding khop itate ahi uh leh theitop a chawm angai ding hi.Taginalou chawmkhatte ahileh nidanglai in “Nu-le-paten bawi aw hingkhang mengmeng aw nutha dawn aw pathadawn aw, chin la asa ua, tulai in ahileh bawi aw hing khang mengmeng aw nutha patha leh neisateng topkang aw” chila sah thei jing ahi hi.

5. Nu-le-pate bawlkhiel pawlkhat. I gensa bang un itate uh khu neilou sasa in BA bang gamdang ah izilsah ua, eipawl in i taten BA ang jaw chieng ua, kham mupai ding leh alawching dan in ikingai ua, tuakhu itate lawsapna bulpi khat ahi. Keima ngaidan in natapa/tanu khu gamdang a BA na jawsah a aban na chomjou lou ding thouthou leh Innlam ah BA jilsah inla ajaw chieng in coaching la ding in Delhi e khat sawl lechin alaw ching bai jaw ding hi. Eiten BA tan ichomjou chieng a lawching pai ding dan in ingai ua, thamlouin gim leh toljong ikisapai ua, abul panpan ihi lam itheisih uhi uhi. Tami theikhiel jieh in itate uh gamdang a BA jou central service gel theilou a inn lam a Private sang shia semdia ang pei uh a ngaita moh hi. Tualeh ita khu BA tan ichom jou leh kham ageldoh theina ding a kumni/kumthum coaching ilahsah jou sih leh a lawching jou sih ding uhi.

6. Sum-le-pai adeidandan ua piehna/ duotkhielna. Tulai in nidang toh te in ikhangtouta ua, mun dang gam dang ah itate uh laisim in ikoi jou ta uhi. Ahin nu-le-pate bawlkhiel mama khat kia ahileh neilou sasa in sum-le-pai khu akhut uah ilutsah pai uhi. Etsahna ding in inn aum lai un sum-le-pai kichimongmong akhut uah ipengam sih ua, mun dang a ang um chieng un aloutheilou ahidung jui in akhut uah sum asing sing in ilutsah ua, tuakhu naupang ading in sietna kipatna bulpi khat ahi hi. Ahithei liai leh guardian bang neisah asum-le-paite jong ama uh tungtona hah bang ahoi mama ding hi. Tualeh mundang khu ei gamtoh akibang sih a, siljousie utut a mutheina na ahi, etsahna ding in innlam a damdoi leh zuu imuloute uh khu khopi sung ah deidandan aleithei leh muthei ahijieh in akhutua sum alut chieng un ajang akhiel lou thei sih uhi.

Thamlouin, deisah kisa in Mobile hoipiipi, Laptop leh Bike chite bang ileisah ua, amauten lah a Mobile leh a Laptopte bang uh laisim lou jen a sun ajan laa ngaina leh milim hoiloupipi etna in akijah ua, tuakhu amanthaina uh khat ahi hi. Tualeh i bike leisahte uah, amaute in College kaina a janglou in nungah helna leh Party peina bang in akijah jasop ua, tuakhu guoljawlna itante uh imanthaipina uh chi khat ahi hi. Tuajieh in Mobile hoipipi leh gari chite bang jong aloutheilou ahisih leh pong leisah lou khu tate khantouna ding ahi jaw hi. I deisahna lam uah imanthat law jel jel uhi. Nidanglai in Delhi a laisim khat bang apa in bike chite leisah sih henla, lai hoitah in sim leh IAS jouva kichi khat ka ja kha a da um mama hi. Eiloi toh kibanglou khat igam a MLA khat in atate Bangalore ah College akaisah a bike chite leisah lou in Scooter hoilou khat me leh akulleh poimawte leina ding aleisah akichi a etton tah kasa mama a apa leh atate, nikhat ni chieng in adeidei uah hing taijou thou ding uhi.

7. Theitop apan lah tah zet angai hi. Tulai pen ipi leh pute hun laibang ua, samat , galmat , lou haw sing puoh kidemlai hitalou in lungtang leh laikung (penmuh) a nehsuilai hita hi. Ipu ipaten sa huja kamat, ganta hujat ka khoi, chileh bu-le-bal akhamte khu mithupi leh mitungtuang ahi uhi. Tuate khu eite ading in umzie umta lou china ahita hi. Tualai peh AK 47 tangsang leh namsau, teipite sang in jong pen muh in na asemthei jawta hi. Tuajieh in laisimtheite in simtahtah sim ding ahi. Kimolna dan leh time past na dan laina sim leh mina pha ngaingai sih ding hi. Tualeh adaum mama kia khat ahileh Pa tamtahten atate uh ama uh sang a Laisiemjaw a siemjouta lou in ta tamtahten apate uh siemna pilna phajouta lou a i um moh uh khu ada um mama hi. Khang kisam ding ihi uh china ahipai hi. Na pa sang a laisiemna ana san johlou a, natate nang sang angiem joh leh vang adaum lam china ahita hi. Nu-le-pan a chomjou ding tate tata lah alawsam pen kihitamoh in adaum mama china ahi.

Tuajieh, in lawchinna ding in nule-pate leh asimten theitop suatahzet ahunta hi. I gensabang un tulaipen first devison chite jong phatuom nonlou in atopa pangloute adingin lampi a um non sih hi. Tuajieh in theitop a simtah jet ahunta hi. Akukalte khu hing lawching teitei uhi. Etsahna ding amin uh hing louta moh leng i SDO nu uh leh Dr. David Lalpite khu kei mi theite lah a laism tai mate ahi ua, tuin alawching tuohta gel uhi. Amau gel laisim pei bang in eite jong sim pei lei ama uh tunna tung jou sih lei jong mi kipha chiet ding hi. Thupilin “Ama leh ama kipanpite Pasian in jong Panpi” achi khu adih hi. Kei mimal ngaidan in a bright kisa a laisim peiloute sangin apongpan ten Bible gen bang in apong lah jaw un alawching jaw uhi. Tualeh gentah sih leh jong Laisimna lam ah ken jong gen ding kaneive a, 1996-1998 sung in Eastern Theological College, Jorhat ah B.D kasim a, kijawng mama in neh-le-tah hoilou ban ah a climate asat seng ban ah Lai kasimluot jieh in ka tuop ah TB kaveilaw jen hi. Tualeh 2001-2003 sung ma in United Theological College, Bangalore ah M.Th kasim kia a kumni sung a jankhuovah a kalaisim na kigom leh hathum bangphava ka chi hi. Tuin Ph.D or D.Th kasimkia asun ajan aka sim leh jong naisai tuohsih na lai hi. Nang gen ding bang na nei eile? Laisimna lam ah. Pasian jal in kisiana ding neilou a lai kanasim pen ka lungdamna mama khat hi. Kou Pasian thu simte bawn in tambang a kasim uh leh noute alesawm a na sim uh angaina lai ding hi.

8. Pankahwm hunta hi. I innsung alaisiem khat aum leh abe aphung e ahisih a Nam ajong pankhawm a chawm ahunta ahi. Namkhangtoute apangkhawm in kisom dal siemua tuachiin ang lawching uhi. Adieh in ei Zoukampaute khu IAS, IPS Leh IRS chite aneinailou Nam ihina lai vevaw ua hasiet um mama hi. Mi apata, auta ua aum laiua ei inam buppi a jong aumnailou chipen Laisimte ading in theitopsua hun hi. Nangkhu Zoute lah ading a IAS, IPS, IRS masa pen na himaithei ding hi theitop apan lah hun ahita hi. Ahin ada um mama khat ahileh tulai ilaisim khenkhatte Delhi lah aduthusam uh ahileh Singngat Constituency a MLA dinding chipou ihoulim thanopna uh hileh kilom a da um mama hi. Kumnga sung lal ding sang adamsung lal ding tupjawh ding ahita hi.

9. Felluot/taimatluotlou ding ahi. Laisim na hisung a na fel luot leh dacheing in a fellou pen na hi ding hi. Ahitheitan a laisim sung a activity tamtaluo ajong pan lou ahoi hi. Laisim hun khu leadership siem hun ahilai jang sih hi. Laisiemphot leteh leadersa na hileh tah hi. Ahitheitan ashini mani leh khotang ajong laisiem hun sung akikang koi ahoi hi. Thamlouin Pasian thu ajong kijah dingma ahilai in na laisim ding don lou jen a kijahlou ahoi hi. Etsahna din exam kuon a lajil, khawmpi va haw leh jankhuovah avathum, camp leh crusade chite kijah tamseng jong ahoi tuon sih hi. Biehinn kai hun kai a, Biblete sim jel aum ding ahi jaw hi .Ahin Pasian manghil jen a sim ding china hituom sam sih hi.

10. Laina siem leh siljousie nang ahita hi. Tam leitung damsung ading nana in Laisiem khu ahoipen ahita hi. Laisiemlou a hinghaute jong sawt daithei tuonsih ua, innten louten dan jong akitup thei tuon sih uhi. Ahin mikhat lai ang siem leh asiemna khu koima lahpiehthei hilou ahijieh in gou manphatah asuoh hi. Thamlouin mi lai ang siem a khamhoitah khat ang nei leh utlou sasa ahau ding, car, building, power leh mite jatatna chite ama hisa ahi hi. Tamte thei in mi ta laisiem neite apate un, tuin jawng lei jong dachieng in itate ang lawchin chieng un tam building leh carte ei ading ahiding a chi phiu phiau ngam uhi. Eiten ichingam diai le? Mangpan asimtu jousie eiguoljawlta hen.
TAPIDAW DAWNGKOT