Saturday, February 14, 2009

Rev. Hangpi, Book Review | Kisinsahna Piching Leh Kiselbuh

Rev. Hangpi Manlun, Khristian Thugin Zilna Bu (2004). MGP Publications, Churachandpur; Aman Rs. … ; pp. 117 + viii; No illustrations. Paperback.

KUM 1988 VEL a Sunday Skul a Senior pawl ka hilai in Behiang ah ka om nalai a, tuami zou in Imphal ah skul kai di’n a hing kisawl pai ta hi. Tuami hun apat kum 15 val a pei ta a, hinanleh Sunday Skul (SS) a Senior pawl te’n text bu ka nei lou lam uh ka thei na lai hi. “Izip to Kanaan” zou in SS subject tawi ding ka nei non sih ua, Sawltahte Nasep Bible Study dan in ka sim zel uhi. Tua ziah in 2004 a kisun, “Khristian Thugin” pen Senior Pawl zil dia kibawl ahiziah in, naupang SS leh Zou khristian literature a dia khanletna thupi tah a ngaisut thei ahi.

Pu Hangpi in laibu (books) tampi banah, hunbihnei tanchinbute (periodicals) tanpha enton in tami text-bu ahing gelh hi. “Khristian Thugin” ahileh Khen 10 a kikhen ahia, tami thulute a huam pha hi: Bible, Paisian, Mihing, Hagau Siangthou, Hundamna, Sacrament, Hattuam leh Gingtute Mopuahna. Tami thulu te’n Tapidawte doctrine poimaw teng a tuun (cover) suah a, hinaleh ei Zou context leh Senior pawl-te lunglutna level toh kituah a tami thulute hilchet ding kisam zel hi.

BIBLE (LAISIANGTHOU) TANCHIN

“Khristian Thugin” in Bible toh kisai thu tampi a gentel hi. Bible chi kamteng umzia, huhakhumna leh Aprocrypha, gelh masatna hamte leh a kekhiatna chite a suut hi. Tami Khen 1 na ahileh “Bible Chanchin” (1990), Rev. Raltawnga gelh apat tampi enton hi di’n i gingta hi. Tami toh kisai in Rev. Dr. Zairema gelh “Kan Bible Hi” (2003) chi laibu hoi mama khat a kisun man kia ta a, etton ding tampi a um ngei ding hi. Tami khenpi sung a Bible translation toh kisai in Septuagin, Latin Vulgate, English leh German translation-te maimai bukim lou hi. Ei Zo minamte ham a Bible lekhiatna tangthu poimaw tah zong syllabus a telsah ding kisam hi. Zou sung ah Bible translation in kikhenna a hing tutdan uang gen ding hi zaw lou in, Zou Bible te’n Tapidaw hina leh i ham-le-pau a kepbitdan uang gen ding a dei huai zaw hi. Rev. Khup Za Go gelh “Bible Translations among the Zo People in Northeast India” (1996) leh Frederick S. Downs gelh “Essays on Christianity in Northeast India” (1994) chite bang tami lam a din reference manpha ahi ding uhi.

PASIAN LEH MIHING THU TOH KISAI

Khristian kisinsahna tampi Pasian hina (Trinity) leh mihing dinmun toh kisai ahi zing hi. Pu Hangpi in Trinity a gen ban ah Hagau Siangthou thu Khenpi 6 na sung a atuam vilvel in a sut kia sawnsawn hi. Trinity kigenna Khenpi 3 na sung a zong a ni a gawm khawm thei tah luat ahi. Mihing toh kisai hilchetnate a tomkim thei mama a, Bible thuhilna leh tuami philosophical context kiselbuh tah in a tahlang hi. Khenpi 4 “Mihing” chi sung a “Tahsa leh Hagau Thu” (peh 42) chi pen kichian zaw sem a hilchet ding kisam hi. Aziahpen tami thu toh kisai in Zou sung ah ngaidan dih lou tampi a um zou ta a, mihing hina bukim Bible thuhilna kisam hi. Tami mihing umzia toh kisai a Pu Hangpi thugen pen kiselbuh mama hi:

“Bible in ang hildan tangpi khu mihing in tahsa leh hagau ahuoptel hi… Greek leh Hindu khenkhat in tahsa leh hagau khu a gen tuom ua, a kidousah uh hi. Ahinlah Bible in gendang tuom selou in pumkhat ahina a gen uong hi. Tahsa leh hagau chi khun mihing pumpi a huop a, hagau tellou in tahsa khu ashi ahi … Pasian in tahsa angaikhoh dan khu am angel khu tahsa nei in ang pieng a, damloute zong asudam a, gilkielte zong nehdiing ana pie hi” (p. 42).

Ei India Mal-suah lam a evangelical Khristiante lah ah tahsa leh hagau thu nasatah in kikhen hi. Hagaumi kisa te’n khovel siatlei tuang nuasia a, huiva bang a thangvan tun ding maimai lunggel uhi. Pasian deilam van a bawl ahibang a lei a zong bawl ding ahilam manghil ua, kilepmang sawm gige uhi (escapism). Mikhialte ziah hi lou in, Khristian mihoite kikangkoi ziah a i gam-le-nam, i hattuam leh society sung buai ahi ta hi. I teenna khovel apat Khristiante kithasiat bawl ua (alienation), i khotang leh minam siamhoina ding in ngaikhona (involvement) kitasam hi. Tami lam thu toh kisai in John R.W. Stott gelh “New Issues Facing Christians Today” (1999) [1] a manpha pen ding hi. John Stott ahileh evangelical lamkai leh laigelh minthang mama ahia, tuni tan in London ah um in a dam nalai hi.

HUTDANMA THUGIN HUAP LETDAN

Pu Hangpi in Kenpi 7 na sung ah hutdamna chi thum – tu le tu a hutdamna, dachiang in hutdamna, leh hutdamna bukim – chite a gentel hi. Tualeh Khrist Jesu tatna letdan leh huapzoudan zong tamlou a gen belap hi. Tami pen kichian zaw sem a hilchet din ahoi hoi. Hutdamna nasep in mihing hagau leh tahsa huam a, silsiamte tanpha zong tuun phaban hi. Ei singtangmi Zou kampau singtang louhoumite a di’n tami gospel a kisam petma ta hi. Mangpa Jesu’n “Mual-aipate khandan en vawi un …” ana chia, i ngaisutna Pasian silsiamte lam a koi din a hing hanthon gige hi. I gam ah silsiamte dinmun leh hutdamna kizopdan kinelsia mama hi. Pasian in Eden huan suse ding hilou a, kepbit leh enkol din mihingte thu apia hi. “Gam chin ah kuan unlen Tanchinpha gen koi un” chi i evangelical mandate ahima bang in, “Silsiamte kepbit ding” zong i “ecological mandate” ahi ngal hi. Rev. Zairema in “Isua hnathawh-chhandamna thu” [2] chi a gelhna ah tahsa hundamna leh minam hutdamna umzia a gen hi.

HATTUAM LEH SACRAMENT-TE ETDAN THA

Sacrament-te toh kisai bukim tah a gen ahiziah in bangma belap ding tuan a um seng sih hi. Hattuam toh kisai a thu vantangte zong a hun a, hinanleh India Mal-suah lam a Presbyterian hattuam hing piandan toh kisai pen bukim zou lou deu hi. Welsh Calvinistic Presbyterian Mission in Lushei leh Khasi mite lah a tanchinpha a gendan uh tomkim zong gen ngai hi. Tami adin Dr. Mangkhosat Kipgen [3] gelh, “Christianity and Mizo Culture” (1997) leh F.S.Downs laibute enton din a hoi mama uhi. Tualeh 1976 MGP-ZCC kikhen ma a Manipur Zou kampaute Presbyterian a a-um lai huntan uh zong syllabus a telsah ding poimo hi. Tualeh mission khanthu i gen chiang in version tampi um thei gige a, tuaziahin tangthu zousia “ecumenical perspective” a gelh ding a dei huai pen hi. Kikhenna ding leh kimudana ding a tangthu suut ding hilou in, kilemna ding leh khantouna ding “ecumenical” lungsim piching kua ngai hi.

GINGTU ZOUSIA MOPUAHNA LEH CHOUNATE

Khenpi 10 na ah gintu zousia bawl dingte tahlat ahi. Tami sung ah mimal a devotional hinkhua, silpiah a nasep, mission nasep leh khawlni tang a kikhopna poimaw dan Pu Hangpi in a gen kha hi. Tami teng ban ah Khristian-te khotang mopuahna (social obligations) toh kisai Billy Graham [4] in a gente zong zetel din a hoi mama hi.

Tami thulute ban ah Khristian numei dinmun (gender issues) toh kisai zong tam lou gentel thei ahi. Ei singtangmite lah a numei in hattuam, khotang leh innsung ah dinmun niam tah a nei nalai hi. Tami thute theological perspective a hilchet kisam a, pasal in numei dinmun theisiam kisam ta hi. Tulai tah a Lalrinkimi in edit abawl, “Agape” [5] chi tanchinbu 1989 apat hasim in Aizawl Synod Press apat na kisun ta a, tami tanchinbu in numei (gender) toh kisai thute a ngaikhoh hi. “Agape” apat laigelh khenkhat ei Zou hattuamte context a din zong zatthei ahi. Tualeh Mission leh Development kikal zong tomkim a hilchet dia hoi ahi. Bible in, “Mi gilkial khat kung ah, vah tah leh tai tah in pei in, chi la chin bang a phatuam diai?” (James 2: 15–16) ana chi hi. Development pen solkal-te maimai nasep ding hilou a, mission nasep nadia khutlai poimo pen ahi. Skul, laisim, nesui-tahsui leh veng-le-paam a khantouna (development) pen Tapidaw-te khotang mopuahna hiphaban ahi chi i nelsia ziah un i hattuam leh minam te’n tuantual loh uhi.

THU-VAIHAH (CONCLUDING REMARKS)

Tam a tung a i thu kikupnate tup-le-nim ahileh Nipi Saang kisinsahna piching leh kiselbuh zawh sem nei ding ahi. Tuami ding in laibu peh khansah a, amelpuah dan mama zong kilawm leh laimal sim nop huai zaw dia bawl thei ahi. Pawlpi zousia (adiah a Zou Synod leh ELCC) in SS syllabus atuam-apai a bawl sese lou a, SS Text Book Committee khat nuai a bawl khawm thei ahi mai hi. Tuahileh laibu copy tam zaw, kiman zaw leh changkang zaw in kisun thei ding a, Zou Tapidaw zousia hamphatna ding ahi ngal hi. English gen lou, Mizo ham nasan sim thei lou Zou kampau mi tampi ki-um ahiziah in, eima ham a Khristian literature kiningching nei ding lunggul huai hi. Tami i tangtun theina din Zou Synod leh ELCC in “literature partnership” nei a, lamkaihna a lah ngai ta hi. Tu-le-tu dinmun in, Zomi Christian Literature Committee (ZCLC) in Bible lehna dia joint project aneite leh Zou Synod leh ELCC in partnership a labu a sut sawmte khantou vai mama hi. ZCLC ma in piching leh naupang Sunday Skul subject teng partnership a sut ahitheina din pan hing la thei leh Zou sung ah Khristian literature in masawn thei pan ding hi.

Aw nou Zou tapidaw literature khankhua ding khualte’n
Houlung tuah in i louma uh hing zuun khawm ta un;
Zodawn luitate bang a i luan khawn lai teng
Mangpa leh i gam a din silthupite i mualsua ngei dia
Thudih deina leh theina laigil apat michin tong kikum ta ding.

David Vumlallian Zou, Belfast, UK
_______________

Endnotes

[1] Stott, John R.W. (1999) “New Issues Facing Christians Today” London: Marshall Pickering. Tami laibu Indian edition zong um a, a version lui pen ahileh “Issues Facing Christians Today” kichi hi.

[2] Zairema, Rev. Dr. (2003) “Isua hnathawh-chhandamna thu” in Kan Bible Hi. Aizawl: Self-published; pp. 273 – 303.

[3] Kipgen, Dr. Mangkhosat (1997) “Christianity and Mizo Culture: The Encounter between Christianity and Zo Culture in Mizoram. Aizawl: Mizo Theological Conference.
[4] Graham, Billy (1984) “Social Obligations of a Christian” or “Am I My Brother’s Keeper?” in Peace with God.

[5] “Agape” (1986 apat kisun) ban ah “Didakhe” (1972) apat kisun tanchinbute Mizo ham simtheite a din subscribe tah mama ahi uhi. “Agape” ahileh numei lamkaite adin a hoi hi. “Didakhe” pen pastor, evangelist, hattuam upa leh mission worker-te a din a hoi diah khol hi. Ahitheileh, Zou sung a hattuam chin in tami tanchinbute subscribe ding deisah ahi. A suntute ahileh Synod Office, Mission Veng, Aizawl ahi uhi.

For more articles http://zouwritersnetwork.blogspot.com/

Thursday, February 12, 2009

KRISTIAN LEH ZU

Rev. Hangpi Manlun

Zu khu ichi- leh- nam a ding a, buaina leh hamsatna tuntu, tu leh tunua chiang tan a igaal lian pen uh a suah hi. Tuajieh in tam suol lientah dou ding leh subei ding in ei josie mawpuohna ahita hi.

Tu in Zu hii na leh a nasep dante suidoh vai:

1. Zu (Alcohol) bang e: Zu ah chemical compound chikhat asieng a sieng, ihaal leh kuongthei leh natna hiih zong that thei ding khop a haat khu Ethyl Alcohol a kichi hi. Tam khu zu a khamtheina um sah tu ahi. Ahat dan ahileh neunou khat zong (Haatna 0.06 %) sisan a, alut leh huoh khotheinaasubuai a khambuaina leh mawtna tanpha apieng sah thei hi.

Tam alcohol khu leitung mihing ten adawn pat hun uh suikhiet guallou a sawtta hi in a kigen hi. Tualeh zu khu leitung toh kimeltheina asawtta mama a, namchin culture ah a umlouna a umsih ding hi. Masanglai apat in Greekmi, Aigupta mi, Rom mite leh Persia mite’n zong ana siem in ana dawn uhi. Jesu pien masang kum 600 vel in zong Persia Leeng, Cambyses in jong suh bei ana sawm ta hi. Ferrero in masang a Rome agelna ah “Rome leenggam loupi tahmaia chipna jiah khu innsung hoilouna jiah ahia,innsung khu namte kingapna suangphum poimawtah hing puohsietna khu zu jieh ahi” a chi hi Zu a khamthei um, Alcohol khu tahsa in a thuzaw theisih a miin zu a dawn chiang un a sisan uah a lutpai a, a sisan in a hiplut ngal a, zudawnna a a tahsa lutzaat khu 20% ahia, sisan a lutjaat ahileh 70% ahi hi. Tuachiin sisan ah atai kualkual a, tuomi sung in Sin a sukeeh a, huiniin (Carbondioxide) leh tuihuu a suah a, ahingkeeh jah chiangin thanei in ahat ma ma hi. Tuachiin sin lang a peiloute khu khosa leh zun leh kamlam ah ang pawt a, tuajiah in zudawnte khu zu a nam uhi. Tambang ahijiah in zudawnte khu sin natna, T.B leh natna tuamtuam avei thei uhi. Ajiah ahileh alchohol a um, chemical khu sil muot ding leh sedingte keembittu a kijang ahia, tuaban ah, siltah (solid) jaan sahtu jong ahi hi. Tambang thahatna nei ahijiah in Zaa/damdawi bawlna munlian Pharmaceuticals ah a kizang hi.

Tuajieh in zu haatchi Rum, Brandy leh Whisky ah 6- 90 % a tel hi. A taang pi in tambang a Alcohol pan na a kibawl zute khu damdawi a zah dia ki bawl ahia, etsah na ding in RUM khu “Regular Used Medicine” china ahi. Tuajieh in (official dose) khatvei a dawn ding zaa ahi leh Tawkeu/siakeu dimni khel ahilou lai in, eiten a thawl-thawl a i dawn chieng un i tahsa un a thuoh sih a, i siet pi uhi.

2. Bible in zu tungtang a gen daan: Mi khen khatte’n zudawn leh a juoh gen hoi sawm tei-tei in (Bible in zudawn a kham saam ah, tuonah sang in Paul in Timothy kung ah, “Na gilpi haat lou jieh in tawm-tawm dawn in”) chite a gen baan ah, “a pawt bou khu a niin a, a lut khu a sieng ahi” chin paulap asiem uhi. Ahivang in Bible thute khu a ki gelh hun leh mun leh atup leh ngiim theichien lou a, mittaw sielkhau tuu a i tuuh leh I bawl khiel ding hi.
Tuin Bible in a gen daan en suh vai:

A. Thuhun lui gen daan leh a dawn te umdaan: Hebrai ham in zu khu Yayin ahia, Thuhunlui ah 140 vei a tuong hi.

Zudawn jieh a sietna tuohte:

Nova: Nova in zu a dawn jieh in a kham a, bang ma theilou in sagouh in a lum a, a tapa Ham in a muolphouna a liekhu lou jieh in (puon a se lou jieh in) suoh le sal suoh ding in a hamsiet ta hi (Gen.19:21). A pa zukham jieh in Ham in sapsietna leh suoh le sal hiina a tan law hi. Ama gouh hilou in ahah le suon tanpha ahoup va-ia hi.

Lota: Lot in zong zu a kham a, ama tanu tegeel toh lumkhawm in ta a neipi hi. Tamna kipat a imu khiet ahi leh zudawn-zukham in angkawm na, sietna tawp ang tun bailam mama chi ahi.
Nabal: Nabal khu zu a kham jieh in Annzaluina ah a muolphou a, a lungsim chientah a zi in a hil leh a lungtang dinkhawl a, kaikon den in a shi ta hi (I Samuel 25:36-38). Zudawn khu damsung leh shinimanni tan a muolphouna hing tuntu ahi dan aki lang chien hi.

Leeng Ela: Leeng Ela in zu akham jieh in a sepai lamkai khat, Zimri a that mawh hi (Leengte 16:8-
10). Zu in tuolthana a tun hi.

Suria Leeng Benhaded: Ama leh akithuopi mi 32 in a puonbuh uah zu akham ngii-ngei ua, Israel
sepaite’n tualai tahin vadou in va zou uhi (Leengte 20:16-21). Zudawn khu guollelna leh gam le lei taan na ahi daan kilang mama hi.

Leeng Ahasura: A ma in jong zu akhamjiah a aji in abawlding a aphuut abawllou jiah in,aji it lai leengnu Vasti akhenlaw hi. Tambang in tulai in jong zu leh sa nehjiah in nupa kikhen law kikhullaw akitam a, nau pang tampi tagaa asuoh ta uhi. Khawh na mai e maw!

Leeng Belshazzar: Tam leengpa in jong guolnop annzaluina a zu adawnkham jiah in Pasian a tung ah alungthah a, tuachiin khutbom khat in bang ah lai ava gial a, MENE MENE TEKEL PARES chiin. A hilchetna khu MENE khu Pasian in na leng gam khu adou a, angzou ta hi. TEKEL - tee in na um a naching la ta hi. PERES - naleng gam khu Media leh Persia gamte aki hawm ta uh china ahi (Daniel 5:1-28). Zu dawn khu gam le lei ban ah hiina / dinmun tunlouna leh mansuo na ahi.

B. Thuhuntha geen dan:

Bible in a diah in tulai a izu te uh dawnding ahi chia ageenna thuhuntha ah jong imu sih uhi. Mangpa Jesu Krist in jong Mangpa vumkhawl ann kuang a,phukhieh lai in a nuajuite thei khelkhah ding ajau jiah in “wine/zu” chi kamteng azang sih a, “greptui” chi a zang zaw hi. Tami in Jesu Krist in khamthei leh mi suse theiding zu adawnding uh a phallou ban ah Ama ngel in jong a dawn sih chi a lang chiang ma ma hi (Matthew 26:29).

Tua ban ah Ephesate 3:18 ah “Zu kham hat in umsih un” chi thupieh khau tah i mu uhi. Tami in wine/zu kham chi thuteng pen Greek haam in METHUSKO a hia, zu kham a kipan china ahi. Tam thupieh peen tambang a lekhiet ding ah “Zu kham kipan vanglah sih un” chi’n tam thupieh in ageen nuam ahi leh zu khamlou ding chi sang in, zudawn kipat vang lah lou ding china ahi. Ajiah pen miin zu adawn vanglah leh khatvei/niivei in atawpthei sih ua, azongsang ua, zu in amau tahsa a na ang sepchiang in a dawnte a le neh ta hi. Tua baan ah Paul in Timothi kungah damdawi ding a phalsah zu peen khamthei leh misu se thei ahi sih a, greptui ahi zaw hi. Tualeh Timothi in greptui a damna ding a a dawn peen eipawl in i damtheina ding leh i hoina ding uh hilou in i du jiah leh i jongsah jiah a i dawn utoh kikal ma ma hi. Jesu in Kanan khua a tui wine/zu asuohsah peen jong khamthei leh mi suse thei zu ahi gintaat a huai sih hi. A jiahpeen Jesu in jong tambang zute adawn ngai sih hi. Tuabaan ah Bible in Zudawnte dinmun tambang in a geen hi:

1. Zudawn khu mite nuisat leh simmaw tanna ahi (Thupilte 20:1). Na zu dawn in bangjaat vei mite nuisat leh simmaw in na um kha tai?

2. Zu dawnte a hau ngai sih ding (Thupilte 20:1). Na zu dawn jiah in bangjaat vei na hiina naman suo ei ?

3. Zu dawnte azawng ding ua nguina in puonsia asilsah ding hi (Thup.23:20-21). Zu-in na tahsa hoina bang tan asuse tai Koite e tunggih jing, koite e lungkham, koite e kihau jing, koite e mitsan jing?

4. Zu-mun a umjingte zudawn jingte ahi uhi. Atawp akhun gulgu bangin, atahsa uh ajeel a, ahinna uh alaah pieh hi.

5. Zudawnte tung agih hi.Zukham jiah in nehguh tahguhna apiang a, migilou siamtansah a,midih siamlou tangsah tu te tung agih hi (Isai 5:1- 13;Thupilte 22:32).

6. A zau huaipeen ahileh zudawnkhu Pasian gamlutlouna ahi (I Kor.6:9-10 ). Tua-leh Bible in zudawn mai mai khaam lou inZumun nopsahna te zong akhaam hi.(Galatiate 2:21).

C. Zu khu gam le nam buoina tun tu ahi.

1. USA ah khun lamchinteng ah zu in a gam uleh a nam uh a suhsiet daan hoitah in a sutkhie uhi. Kumchin in USA ah zu jieh in Dollar tuul leh dingawn 120 veel zah bei ahi. Tambanga a seen nate u
khu, zu-ngolvei etkolna te, zatui-zahaa man, shi lehman leh accident tuom tuom a aseen nate uh ahi. Tamte sang a huoise jaw khu, inn sung sietna te, kitha nate, naupang tamtah tagaat na te, lungsim natna leh a tuom tuom atut khu ahi.

Leitung pumpi ah zu dawn tamna peen akisui chiang in USA khu 15 na in apang giapa,zudawn tamna peen khu Portugal, France, Italy gamte ahi uhi. America gam ah mihing maktaduai 10 valte in, zu adawn ua, Canada gam ah 600,000 vaal mihing in zulung avei uhi. Zu dawn jiah in kumchin in mihing 95,000 a shi zing hi. Zudawn mi khat jiah in mili bangin abuailaw a, zukham khat jiah in innkuanpiteen buoina atuoh law uhi. Illinoise State USA ah khun nupa khat aum ua,tanu khat leh tapa khat anei uhi. Krismas lai khat in New Mexico a Albuquerque khua ah apa naupa kung a haw ding in amau gari in apei uhi. Lampi ah pasal khat in ana kham a, a tuonsah uleh a pistol in apui kawi ta hi. Tuachin a unpi un a that sieng kei ta uhi. Tuajou in mi nii ma a that kia leu-leu hi. Police ten man in , ni 365 sung suongkul tang ding in thutan khum in a um ta hi. A thudoh na uah, “Kristmas lop ka sawm a, zu kava dawn khah jieh in bang e ka bawl zong ka theisih a, kamang lam a bang hi” a chi hi. Zu in a ngaituona a suhsietsah china ahi.

USA gam ah numei suol jieh a buoina(Rape case) zaa la ah 85 khu zu jieh ahi. Kumteng in zu jieh in Gari accident tuoh mihing 40,000-50,000 kikaal aum jing hi. Vietnam gaal ah kumkuo sung in USA gaalkap 43,000 a shi ua, tua hun sung ma in agam uah zu jieh in mihing 240,000 a shi uhi. Tua ban ah Britain gam in jong zu jiah in buoina tam pi atuoh uhi. Tu masang kumsawm peisa apat sut in, tam hunsung in England leh Wales gam ah khun pasal kum 15–24 a shi jousia khu zaa lah ah 50 saang a tam zaw khu zu dawn jiah a shi ahi uhi. Zu in huoh a suhsietdan: Huoh khun Cell 14,00,00,00,00,000 apat in 16,00,00,00,00,000 um bang a sut ahi. Mi’n zu khatvei tamtah adawn leh a huoh a theina cell 20,000 vel a suhsiet in misiem ten a gen uhi. Tuaban ah tahsa ah haatlouna mitmielna leh natna tuomtuom a tunleng hi. Mihing theina zong asubuoi a, sil hoiloupipi munate, ging tuomtuom zahnate leh dawi-le-kaute in zong tambang a thanghuoite a nemzul hi a kichi hi.

Nu-le-pa hinalam a zu nasepdan: Mi’n zu a dawntam chieng in nu-le-pa hina chieng zong a buoisah hi. Tuami khu ta neitheilouna lam leh angkawmna a tunthei hi.

Sin (Liver) asuhsiet dan: Mi’n zu a dawntam chieng in ‘Hapatic Coma’ natna a tun hi. Tami pen sin
asiet jieh a natna ‘sidang’ a um chi na ahi. Tam bang a mihing a um theina jieh: Sin cell te in na a sem thei ta sih uhi. Tampen zu in sin a suhsiet ta jieh ahi. Sin in sinkha tui gilpi ah a pieh ding zat a pethei ta sih a, tuabang in gilpi apan itahsa a dia silhoi te, vitamin tuomtuomte zong a hiding bang tah a hawmzah thei talou in tahsa in nasapi a haatmawna a tuoh hi. Tam Sin nasepna khu itahsa sung a nasem lah a poimaw pen khat ahi. Zu khu mihing that tam pen khat ahi: Tam bang in zu in mihing te a thadan aki sui hi. America ah kumteng in mi 27,000 a kithat ua, tamte khu zakhat lah a 80 khu zudawn jieh ahi. AIDS natna I zau mama lai un AIDS in mikhat a tha chieng in zu in mihing 10,000 a thatman hi. Tuaban ah Cancer natna zong ahuoise mama a, aman mihing 10 a tha chieng in zu in 20,000 a thatman ta hi. Uimaw thapai in um a, zu zuate ahau semsem uhi. Natna dalna ding in Zatou (Doctor) siemten pan nasatah in ala zelzel ua, ahivang in zu zuate a pung semsem uhi. Tuaban ah zudawn te khu zu in abuoina uh a belappieh a, a za-ip sung ua patsa in a sum-lepaite uh alahpieh ban ah natna huoise tah apieh belap nalai hi.
Zu zua khu Pasian hamsiet tanna ahi: USA a Kenedy innkuan in zu azua jieh un Pasian hamsietna huoisetah atung uah a tung hi. Joseph Kenedy in President Roosevelt phalna in Scotland apat USA ah zu lalut in azua a, ang hausa ta mama hi. Ahin a innkuan un Pasian deilouna sem ahiman un, ama leh atate tung ah lawsapna chituomtuom a tung hi. Ted Kenedy, khu laisiem leh feltah ahia, USA president ding lunggul gige hinapi in tangtun zoulou in atawpsan tahi. John Kenedy zong USA president hidiing nahpi tahin ana tum a, hinanleh a tangtun masang in ana shita hi.John F.Kennedy khu USA president in hunkhat sung ang pang hi. Ahun nina ah zong mitten dei mama uh hinapi in November 23, 1963 in Texas khopi a giloute khut ah kaplia in a umta hi. Robert Kenedy zong USA president ding in Primary Election a teelching ahia, teelching tahtah ahi masang in kaplup in a um kia tahi. Edward Kenedy khu USA House a Senator khat ahia, President dinmun lunggul tawntung khat ahi hi. Hinanlezong ama personal secretary nu nungah toh gari accident a tuoh ua, tua nungahnu a shi jiehin minsetah in President ahitheina ding lam-etna teng a mansuo tahi. A tapa Jr. Kennedy zong laisiem feltah hinanleh Miami beach ah nungah khat pawngsuol a ngaw a um in nahpitah in a minsie hi.

Bible in “A innvengte kung a dawn diing zu pete tung agih hi” achi khu innkuon tung ah tung hi ichi thei hi. Tualeh Bible in “Na tu bang na at ding” a chi khu tangtunna zong ahidiing hi (Gal. 6:7) Pasian guolzawl Jonathan Edwards leh Pasian sapsiet Max Jukes khanggui suina:
Jonathan Edward

1. Hah-le-suon 1394 a nei hi
2. College Principal 13 a um uhi
3. College Professor 65 a um uhi
4. Ukil 60 a um uhi
5. Laigiel minthang 32 apha uhi
6. Khantanhoi tangkoupi 200 apha uhi

Max Jukes

1. Hah-le-suon 905 a nei hi.
2. Migilou 300 a um uhi.
3. Zu ngawlvei 145 a um uhi.
4. Numei kizua 90 a um uhi.
5. Natna hoilouvei 205 a um uhi.
6. 100 sang a tamzaw te kum 10 val suangkul ah tanguh.

Tamtegel khanggui I etna kipan in Pasian thei leh theilou khanggui I mu chienthei uhi.

Thukhumsin

Zu hoiloudan leh sietnate i suizouta ua, tamte a kipan a i suotat theina diing un Joanne Rose Feldmeth in a gen lampi 12te envai:

1. Zu thahatna zou diing in eimalam ah haatna neilou i hilam kiphawh diing.
2. Ei sang a haatzaw vangletna/silbawltheina nei khat um ahilam mangngillou diing
3. I hinna leh i ngaisutna zousie vangletna neipa kung a kipumpieh diing
4. Lungsim a zauthawngna leh patauna neilou diing
5. Pasian tung leh mihing tung hileh i bawlkhiel zousie pulahngam diing
6. I chitlouna leh i hoilou na zousie ang ngaidam theina diing a Pasian kung a ki-apkhiet diing.
7. I mawnate ngaidam ahitheina diing a Pasian kung a ngaidam nget diing
8. Mi dangte tung a i bawlkhelnate lai a chiemte/giel vateh a a kilemna bawl diing
9. Ahitheilieileh tuabang mite toh eima ngel toh kilemna bawl diing
10. Silhoi maimai sawm diing, khelna inei leh ipomngam diing
11. Pasian deina imutheina diing in Pasian kung a chitahtah a thunget a ama deina bang a gamtat
diing
12. Hagaolam a piching I hichieng bou a zukhammite kung a thuhil diing. Tam thu 12te zui diing a hil diing ahi.

ORISSA GAMA KHRISTIANTE THUOHNA HUOISIENA LAWMLAWM E!

- Rev. Hangpi Manlun B.A., B.D., M.Th,

1. Pulahna : Awle, i theichiet bang un apeisa dated August, 23, 2008 zaan in Swami Lakhsmananda Saraswati, Hindu Siempu minthang tah leh alawmte mili; Kishor Pradhan, Amruta Nanda, Puranjan leh Makata Moirte khu Lord Krishna (Janmashtani) Pienni lawmding in Jalespata Ashram (Monastery) ah apei uhi. Tammun a akithoi lai koichi kitheilou mi gilou 20 velte’n akaplum uhi. (Tam Swami Laksmananda khu kumlui Khristmas lai a Orissa buaina a alamkaitu khat ahi) Tam siltung khu Orissa Khristiante adia thuohna huaisietah atuohna uh ang hita hi. Adih e dihlou kitheichien sih leh zong Local TVte khun tam tualthana mun ah khun lekha nuasiet ahi a, tua lai ah khun ningkum Khristmas lai a Khristiante tunga thuohna tung phuba lahna ahi chi akigel achi uhi.

Tam siltung jieh in buaina khu mei kuang bang in ang kipanta a, phelmit zoulou khopin athupita hi. Phulbani (Kandhamal District) Head-quater ah khun Khristian inn 25 haltum ahi ngal hi. Tuanah RC Biehinn leh Baptist Bieh innte zong asusie ngal uhi. Tamte khu Policete mulai ngei a abawl uh ahi. Tuachiin, VHP lamkaite khun August 25 in Rourkela- ah meeting poimaw tah anei ngal ua, phuba lah ding dan angaituota uhi. Amauhte khun, “Nang hing sugentheitu leh thuahsahtute khu i gam ua pat apawtmang ding uhi” achi uhi. Tam khun “Operation Trishul” chi min apuasah uhi. Buaina in huaisiet lam naw deudeu in Orissa gam pumpi khu zelsuohta hi.

2. Tam Hindu Siempute khu Khristiante tha ahithei mawh diei???..

Mizoram weekly Magazine minthang tah Lelte Magazine October 3-9, 2008 issue in agen dan in tam Siempute thattu khu Khristiante hilou in, Moist te ahi uh achi hi. Tualeh amauhte zong akipuang uh achi hi. Apeisa dated 5, October, 2008 in VHP Leader Laxmananda thattu amauh ahidan Moist leader khat in agen hi. Tuaban ah Communist Party of India-Moist (CPI-Moist) Orissa unit Leader Sabyasachi Panda in TV channel khat ahilna ah, Kandhamal district a Swami Laxmananda leh alawm lite mauh tha achi chin apuang hi. Namkal buaina tuntute atawpsan sih uleh bang zat ahia khat tha be hilai ding chi uhi. CPI - Moist Orissa State Committee Secretary Panda in athana jieh uh agenna ah “Tribal mi hilou sumsui mi bang zat ahiei toh pangkhawma Laxmananda in Bajrang Dal aphung vuh ban ah, Khristiante tung a ngawna dihloutah abawl zieh a tha a um ahidan agen hi”. Tuaban ah amautha ahithu laithot koima le uh State Government in immang chin ngaw nalai hi. Tuabanah atha ttute zong date 6, October, 2008 in Kandhamal District ah Moist helte zong amat in um uhi. Tuabang kal ah VHP President Ashok Singha in agenna ah, Orissa Khristiante soisah toujel ding ahi dan Ayodhya gen nalai hi. Ajieh ahileh, VHP Bajrang Dal, RSS, chite’n Laxmananda Jesu bang angai uh ahi. (Source the Lamka Post, 8,Oct. 2008) Ahi’n Hindute’n amauhte tung ah nasemlou in Zou thupil in “Simlam zong neh Mallam ngau in asong” achi bang deu un, mi dang gamtatna khu khotheilou Khristiante tung ah atun law hi.

Tualeh tam siltung toh kisai ah Khristiante ahilou na ding jieh ahileh kum 1990 a Australia Missionary Dr. Graham Stain leh atate ni khu Hindu Extremist te’n ahing tang pi’n agari uh (moto) toh ahaltum uhi. Tuahun lai in Orissa Khristiante’n Bhubaneshawar/Cuttack alemna aum-theina ding in lampi azui uhi. Tuami apat in agamtatna uh gending aum sih hi. Tualeh Khristiante thugin leh zilsahna ah khun melmate tunga phuba lah ding leh huatna leh mudana chite aum kha sih hi.

3. ORISSA KHRISTIANTE A DINGIN “NI 23” KHU VANGSIETNI AHI:

Lamdang tah mai in Orissa aum Khristiante a ding in “Ni 23” khu vangsietni leh ni hoilou achithei tahi. I theisa bang un kum 1999, January 23 in Orissa ah Australia Baptist Missionary Dr. Graham Staine leh atate gel Philip (9) leh Timothy (7) te khu Jungle Camp (tam muna afestival khat uh genna) a Khristiante Fellowship neipi ding leh akul bangbang a zilsahna pe ding a kuon, January 23, khuovah masang in amoto uh (Station wagon) sung a tuitah leh nuomtah a imu lai Dara Singh leh alawmte’n ahingtangpi in ahallumta uhi. Tam sil tung chizat um khu vannuai ah athangsuah ngal hi.

Tualeh, tutung a sil huaise tah adieh a Khristiante thuahna ni zong khu August 23, ma ahi kia valong hi. Tuaban ah July 23 ma in Bajrang Dal leh Vishwa Hindu Parishad (VHP) te khun Kantapala khua, Jaipur District a Khristiante khu nasa tah in asoisa ua, Hindu ah bangjat ahiai khat akinualesah uhi.

4. KHRISTIANE TUNGA GAWTNA LEH SOISAHNA KHU SILTHA AHI SIH HI:

Awle, Orissa State ah khun buaina leh hamsatna khu Khristiante adin siltha ahi sih hi. Orissa State khu India gam State lah a zong azong leh changkang lou pawl ahi. Agam mi 66% te khu Below Poverty Line aum ahi uhi. Ahin, Sahkhuo lam ah khun akulmut un ahausa mama uhi. Tualeh mipite zong khu apualam ah kamsiem leh hoi bang a akilah lai in, shakhuo lam ah agilou un humpi nelkai bang in ahangsan uhi.

Thamlou in, 1967 apat in Orissa State ah India gam sakhuo zalenna botsia in, Khristiante a dia na nawh mama, “Anti-Conversion Law” (Sakhuo dang a luttheilou dan) aneita uhi. Tuami dan khu Madhya Pradesh leh Arunachal Pradesh ah zong zah in ang umtou peh hi. Tuajieh in, India state a dia Khristiante doudal leh huot pen gam chi lei ichi khiel sih ding hi. Tuaban ah, agam uah Hindu pilkhel leh gilou (safron) mi 50 sang a tamzaw aum uhi.

Tualeh Hindu kulmutte singtang gam a Khristiante khuo lah a pei koikoi in, “Hindu ah na kinuale sih leh na khuo uah na teng thei sih ding ua, kang that sieng ding uh” chite in avau zing uhi. Tuachiin, Badrikai a Dalit Khristiante hattuam inn kuon 6 te zong Viswsa Hindu Parishad (VHP) te galgihna zau in, Hindu in akinuale uhi.

Tualeh, ning kum Khrismas kuon in Orissa ma ah buaina huaisie tah Khristiante’n atuoh uhi. Tua buaina ah khun Bieh inn 95 hal tum ahia tualeh inn zong 730 haltum ahia, mi luang kua (9) in ahinna atanlaw uhi. Tua ashite lah ah Pastor ni (2) apanga, mi 2000 valte’n vuahna huaisie tah atuoh uhi. Niing kum Orissa gama siltung khu India gam History ah khun Khristiante thuohna huaisie pen a ching hi. Tuajieh in, “BLACK CHRISTMAS 2007” chi’n amin apuasah uhi! Tam sanga huaisie zaw tu in atung kiata hi.

5. ORISSA KHRISTIANTE SISAN KITHOINA IN ANEI UHI :

Tutung buaina toh kizop deu in singtang khuo khat, Kalahandi a Khristian inn kuon khat a um hi. Hindu giloute khun alu atan sah ua, apasian uh suhkipahna/biehna in asisan in akithoita lawm uhi. Bang pasian ata lawm diei le?

6. BAWLSIETNA HUAISIE :

Tutung a Orissa a Khristiante bawlgenthei leh soisah aumthu khu India gammai hilou in, khovel mun chin a thonsuah hi. Tualeh Khristian website khun siltungte atahlang zing a, tuabah ah All India Khristian Council website ah Orissa asil tung mun zousie aluo suoh hi.

Tualeh Khristiante Martar dan ahileh akhente temta toh atuntun a tuntante, heipi toh satlupte, a inn uh toh haltum khawmte, bieh inn toh hallup khawmte, akhut akeng tansahte, mi gilou vuah a vuahlupte, ahi uhi. Ahing sun a dieh in unau Catholic Sister bangzat ahiai khat zong suom (rape) in aum uhi. Aw, chizat huai hina lawmlawm e maw?...

Tualeh tamna Jesu a dia Martar thuoh gingtute atam zawte khu ginna lam a naupang tahtahte - akhente khu kalkhat a upa gingtute, ha khat hani higiapte leh kumkhat zong ginna hui haloute bang ahi uhi. Aw eite kum sawmnga Khristian hisate leh Centenary lawm ding a kisate bang ihi lai in Jesu a din bang zatvei ithuohta uai le? Alawman uh thupi nava maw?

Tualeh ashiloute’n zong aumna khuote uh nuasie in bitna leh muonna sui in ainn aloute uh aganta, kel, bawng leh anei alamte uh nuasie in atai zah uhi. Tuate khu Hindute khun akitan zieuzuau nalai uhi. Eite’n Khristian ihi jieh in bangzat itanta uai le?

7. ASHI AMANG LEH INN LEH BIEH INN SUHSIET AUM ZAT :

Awle, ashi amang za lien thei sih lei zong mi 50 vel achingta hi. Ahin, amun aumte gintat dan in mi 400 val ngei ding in agingta uhi. Ajieh ahileh Kandhamal District ngel ah khun agam pumpi mishi ui in apumdim a, gam lah a umte zong umtheilou in Relief Camp ah alut zungzung uhi.

Tualeh inn 4000 (sangli) valte suhsiet leh haltum ahiban ah, bieh inn 600 valte khu haltum ahi hi. Tualeh gam lah a tai zah leh kibu innkuon 10000 val hiding in Internet leh website khenkhatte’n agen hi. Tualeh Relief Camp ah mi singnga (5) vel um ding a zong gintat ahi.

Tualeh Solkal in Relief Camp mun 10 ah asiem a, ahin tua munte nangawn zong amauh a din bitna ahituom sih hi. Khenkhat in atui dawn dingte uah “Gu” (poison) akoidapsah chite zong aum nalai hi. Tuaban ah Relief Camp a um Nupi gaai tamtah in nau a nei ua, tuanah Doctor leh Nursete a umlou jieh leh avazot ngamlou jieh un naupang pieng 19 lah a 10 bang alamjui in a shita uhi. Tuaban ah a pieng sunsunte zong piendan pangai leh kep mumallou ahi jieh un a genthei mama uhi. Ajieh ahileh buoina leh dipkuotna nuoi a pieng ahijieh un. Tualeh tam buaina ah khu agam solkal zong kigawl hiding agingta pawl zong aum hi. Tuajieh in Central Solkal in “Special Force” amauhte vengbittu ding in asawl lawta hi.

Tualeh Evangelical Fellowship of India (EFI) Correspondence Rev. Hrudaya report in September 28 a Orissa Khristian puitu 80te leh Mr. Tara Dutta Sharma (Scheduled Caste/Scheduled Tribe and Other Backward Caste Commissioner) kung a Phulbanie Kandhamal (Orissa) leh mun tuomtuom a bawlsietna thuohte a report dan in tam bang ahi:

Anti-Khristian Violence (24 Aug. to Sept. 2008)

Orissa:

1. District hit-14
2. Villages destroyed-300
3. Houses burnt-4,300
4. Homeless-50,000
5. People murdered-57
6. Fathers, Pastors/Nuns Injured-10
7. Women gang-rape-2
8. Men, women, children injured-8,000
9. Schools/Colleges destroyed-13

Karnataka:

1. Districts-4
2. Churches attacked-19
3. Nuns/women injured-20

Kerala:

1. Churches damaged-4

Madhya Pradesh:

1. Churches damaged-4

Delhi:

1. Churches destroyed-1
2. Attempts made-4

Tamil Nadu: Churches attacked-1

Uttra Khand:

1. Murdered-aged priest and employee-2

Tuaban ah Rev. R. Lalrinsanga, Secretary MKHC in report apieh dan in tam anuoi a bang ahi kia hi:

1. Bawlsietna tunna District-14
2. Bawlsietna thuoh khuo-300
3. Bawlsietna thuoh lel mihing zat-50,000
4. Gamlah a kibu mang-40,000
5. Refugee Camp a um-12,000
6. Private Camp-Home a um zat-1000
7. Ashi kithei zat-45
8. Liemna thuoh zat-18,000
9. Khristian tenna inn suhsiet zat-5,000
10. Biehinn hal leh suhsiet zat-400
11. School leh College suhsiet zat-11

(Source: Khristian Outlook, October 2008)

8. MUN TUOMTUOM AH ORISSA LEH MUN TUOMTUOMA KHRISTIAN BAWLSIET AUMTE THUOHPINA LAMPI ZUINA KINEI:

Akineina munte zousie gen sih lei zong akul-le-poimaw deua ingaite igen ding uhi.

i. Mizoram ah :

Apeisa dated 29, September, 2008 in Mizoram Kohhran Hruaitute Committee (MKHC) lamkaina toh Aizawl khopi ah lam zuina mipi 25,000 valte lamzuina nei uhi. Lampi zui sung in Government Officete, Sekul leh dukan zousie khah in aum hi. Thumna zong thum vei tah nei uhi.

Tua hunsung in Mission Foundation Movement nuai a Missionary Trainee ten la ngaitah “Martarte sisan in hing han” chi asah lai un mipite lungsim phong in chou mama hi. Thamlou in, lampi zui sung a alasahte “kidouna khu Mangpa ahi” “Gualzawn akhu Mangpa ahi” “Martarte hunkhietu i Mangpa khu phat in umta hen” “India gam ah Khrist Mangpen ta hen” leh “Orissa ah Khrist khu Mangpen tahen’ chite tui tah in asa zungzung uhi.

Tuaban ah Aizawl khopi ban ah Saiha khopi ah zong lampi zuina um a, Saiha khangthu adia lampi zuina lah lah a mipi tamna pen ahi achi uhi.

ii. Lampi zui sunga thu kigen chiemte tahte:

Pu Zoramthanga, Chief Minister in, “Orissa leh mun dangdang a Khristiante tung a bawlsietna atun kia nawnlou na ding leh tam siltung sutawp ding in Prime Minister leh Union Home Ministerte laithot leh telephone a, ahoupi thu agen hi. Tualeh lampi azuina uh leh athum nate uh athot lou ding dan leh tamte zieh a Khristian loute zong Khristian ahing suoh ngei ding uh” agintat thu agen hi.

iii. Upa Dr. PC Biaksiama in “Orissa Khristiante thuohna huaisietah khu Mizoram mipite’n ithuohpi thute, milim pasian betute adia ithum ding uh khu ibawl lawmmawng uh ahi” achi hi.

iv. Orissa gam aum Rev. L.R. Colney in “Tutung Orissa a Khristiante tung asiltung khu tu kum zabi sunga Khristiante thuohna huaisie pen ahi ding hi. Tualeh tutung a mimal inn kisusie khu 6000 val leh Bieh inn 400 val asiet ban a mi shi luong 50 val kichi zong atahtah in 400 val ahi ngei ding” agintat thu agen hi.

9.MIZORAM KHRISTIAN-TE RESOLUTION LAH THUPI MAMA HI :

“Tuni in Orissa State adia thumna leh thuohpina lampi zuitute khun Orissa, Karnataka leh India gam mun tuomtuom a ginna a ka unaute un Khrist min jieh a thuoh na leh bawlsietna huaisietsah athuoh uh khu ka thuohpi tahzet uhi. Ka lungsim uh ana a, kapkawm in kang thumsah uhi. Tam siltung khu kum sangni vel peita in India ah Khristianna ahinglut a, ahing lut apat tuni dong in tambang lawmlawm a Khristiante bawlsietna leh thuohna India ah atung ngai nai sih hi. Khrist adia shitan a thuohtute zousie kang ngaisana ua, kang kiletsahpi mama uhi. Martar hangsante thuohna leh sisan luong khel a Pasian gam kehletna ding a chi hoi a um sih hi. Tam bang a na thuohnate uh khu kou Mizo Khristian hagau lam a ihmute hing kaihaltu leh chouna thupi tah i Mangpa Pasian in hing hisahta hen.

Tualeh asugentheite leh bawlsiatute ka muda un ka hua sih ua, theilou a silbawl khiel uh Pasian ngaidamna ka ngetsah ua, zong ka gualzawl uhi. Hundamtu Jesu Khrist khu Pasian dihtah, Pa kung tunna lampi umsun ahidan ang thei ua, khut akibawl tom milim pasian zousie tunga i Mangpa Jesu khu bangkim bawlthei, Pasian tungnung pen ahi dan athei ua, agintat theina ding un India gam pumpi khu lungsietna in Khrist a ding in ka kham uh” chin Resolution thupitah zong ala uhi.

10. LAMKA KHOPI AH :

Apeisa dated 27, September, 2008 ni’in Churachandpur Christian Goodwill Council (CDCGC) te vaisaina in India gam mun tuamtuam leh adieh in Orissa a Khristainte bawlsietna leh soisahna atuoh nate thuohpina leh mawpaina in lampi zuina ki nei hi.

Tammi lampi zuina ah mipi 10000 (singkhat) val dingte kisutua in, zingsang dah 6:45 am in Lamka Public ground ah ki ngahkhawm in dah 7:00 in Tipaimukh road zui in Police Station lamzui in kipei suh hi. Tuachiin DC Bungalaw ah DC kung ah India President Pratibha Patel a ding Memorandum pia uhi. Tualeh tam Rally nei sung in Lamka khopi sung dukan zousie kikhah in lawching mama hi.

Thamlou in Shillong khopi, Imphal leh India gam mun tuomtuom ah zong thuahpina leh mawpaina suhlatna lampi zui na um hi.

11. ORISSA GOVERNMENT IN PAN LA TAHTAH LOU BANG:

Tam bang a agam sunga Hinduten Khristiante abawlsiet leh asoisah zing lai un Orissa State in ngaisah zoulou abang hi. Orissa Arch Bishop Raphael Chiennath in Orissa State Government gitnatlou jieh a Khristiante tung ah t ambang gentheina leh bawlsietna tung ahi achi hi. Aman a genbelapna ah CBI in asuikhiet akul leh poimaw ahi thu zong a tahlang hi. Thamlou in Khristianten State Government ah muonna nei na wnlou ahi uh chiin a gen belap hi. Ajieh ahileh Policete’n buaina zieh a Hindu volunteer mi 371 amatte uh zong Case thupi seng panlou in hakhie zelzel uhi. Thamlou in, buaina in masawn zelzel ding zauna jieh a, Police Station mun 9 huopsung a curfew kikoite zong suun chieng in alakhie zelzel ua, tuakhun Khristiante patau sah mama hi.

12. CENTRAL GOVERNMENT IN ORISSA STATE VAUNA NEI HI:

Tam bang a Orissa State Government agam sunga buaina thu angaisah lou jieh in Union Home Minister in Orissa State Government kung ah laihah in Government ding lel phuathei ahita chitanpha in avau hi. Tuaban ah, Home Minister Shivraj Patel in zong, Orissa Chief Minister Naveen Patnaik kung ah Prime Minister Manmohan Singh pang in Union Cabinet in Orissa siltung mawpai mama uh ahithu theisah hi. Minority bang zat in shi be leh china hi uai? chin dohna zong nei hi.

Pu Lalu Prasad RJD Chief in Orissa Chief Minister kitop ding in adeithu tahlang in, akitop ut sih leh adan toh kituoh a President Rule koi hun mamata ahidan hangsan tah in agen hi. Tualeh Paswan leh Lalu Prasad in Bajrang Dal leh VHP pawl gamtatna jieh a Orissa ah shiluong tamtah kikham a, Khristiante zong teng ngam nawnlou a gamlah a aum jieh uh khu State Government in a ngaisahlou jieh ahi achi uhi. Tuajieh in Bajrang leh VHP te khu dan puo a a um uh a hunta achi uhi. Tuami a um theina diing in kei leh Minister khenkhat in theitawp in pan ka la uh chi in Pu Lalu Prasad in agen hi.

Tuaban ah Labour Minister Oscard Fernanda in zong Orissa State ah President Rule koi hun a sahthu agen hi. Thamlou in, Home Minister in Orissa Chief Minister Paitnaik kung ah Orissa Goverment in Central Government thu alah lou dan tamtah genkhum hi.

Tuabah ah Mizoram Lokshaba MP Pu Vanlalzawma leh Pu H.T. Sangliana, MP Karnataka ten zong Solkal thuneite kung ah ngetna siem in tam sil gilou bawltu zousie mat a akithuopi bang gawtna pieh a, Khristiante venbitna pieh ding leh thagum sua na topsan ding in ngetna bawl uhi.
Tambang a Orissa buoina mi khenkhatten pona a theitawp a pan alah lai un India Prime Minister Manmohan Singh in Bajrang Dal-te ban khum diing ahileh zong Centre in “A chetna” kiningching deu anei phot poimaw ahi dan gen zieuzuoi nalai hi. Thamlou in Law Minister H. R. Bhardway in Bajrang Dal-te tung a ngawna buching a um masang a “Ban” puonkhum mawh theilou ahidan agen belap hi. Tualeh Karnataka Home Minister V.S.Acharya in Bajrang Dal-te gamtatna jieh a Ashi leh liem Karnataka ah a umlou thu a gen hi. Tuaban ah BJP Prime Minister Canditate L.K.Advani in a genna ah, Centre Government in Orissa State bou a mawsah a ahileh bang diing a Assam a zong President Rule koi diing lampi gellou uh e chi in gum vevaw hi.

13. EUROPEAN UNION LAMKAITEN ZONG INDIA VAUNA NEI UH:

A peisa dated September 30, 2008 a Marsella mun a India-EU submit um ah India Prime Minister Manmohan Singh khu European Union lamkaiten vauna nei uhi. Na gam sung ah Khristiante veng bit in chiin theisahna leh vauna abawl ua, bang diing a Government in tuni dong a Khristiante hinna humbit diing a pan lalou ahiei chi in zong dohna abawlkhum uhi. Tualeh Chriatian bangjat in shi be lai diing uh e chi lunghimaw huoi mama chi in European Union Lamkaiten Prime Minister kung ah gen be khum uhi.
Europen Commission a President Jose Manuel Barrosa in “India khel a Khristiante simma wna leh nuoisiena gam khovel ah umlou ahidan gen in August 13, apat buoina tutan suhveng zoulou a umpen Government in Bajrang Dal leh VHP Pawl a gupna uh e?” chi tanpha in ngawna nei a, tua khun India Prime Minister zums ah mama hi. Thamlou in French President Nicholas Sarkozy in a g enna ah, French khopi Parish ah Sikhte thum (3) tha in a um ngai a, hinanleh dahkal 6 sung in lemna leh muonna tunding ahi ngal thu agenkhum nalai hi. Ahin, India Prime Minister in ahileh Karnataka Government ban ah Union Home Ministry toh nasatah a pan alah thu a gen hi. Tualeh US leh gamdang tamtah in zong India gam a Khristiante suhgenthei a a um thu leh a puohnat thu uh a gen uhi.
14. THUKHUM SIN :

Awle, tutung a Khristiante kibawlna mun Orissa State mai ban ah mundang tuomtuom Karnataka, Madhya Pradesh leh Kerela te zong akangtou peh hi.

Tualeh kum 1999, January 23 a Dr. Graha Stain te pata mulkim huai tah tha aum zou in, akumtawp November 28-30, 1999 in Orissa State khu Cyclon huaisie tah in anuai chimit a, hinna tamtah atan law uhi. Tu in zong Khristiante kibawl gen thei na munte ah Guapi nasatah azu in luite let in mipiten hamsatna tuoh uhi. Tu in bang ang tuoh tou zel ding uai chi khu mipilvangte lunghimawna ahi hi. Abang teng hizong leh ei gingtute khun i unau bawlsietna thuohte thumpi zing in abawlsiete’n zong Mangpa Jesu ang muna ding in ithumpi zing ding uhi.

Sources :

1. Manipur Express 28, Sept. & 4th October.
2. Christian Outlook, Sept.and October issues 2008
3. Lelte Magazine 3-10, Oct. 2008
4. Mizoram Today 29, Sept. - 4th Oct. 2008
5. Chhinlung Digest Sept. 2008
6. The Lamka Post 8, October 2008

THE RELATIONS BETWEEN RELIGIONS & ECONOMICS IN THE LIGHT OF BUILDING JUST EQUAL SOCIETY IN INDIA

- Rev. Hangpi Manlun

INTRODUCTION

Although we are in the 21st Century our present economic condition remained relatively the same. In this study we will focus how did religion influences economic change. We will also discuss our present Indian situation and the factors of unequal society. And the relationship between religions and economics in the context of social changes necessary and important as it enables us to understand the implication of Church’s participation in social life of Indian Society. And also we will see how we shall address the present crisis as a church we will be the main theme of this paper.

1. MEANING AND DEFINITION:

A. RELIGION

The English word religion has a Latin root ‘religare’ meaning to bind together, which shows the social dimension of religion. . The Hindi word ‘Dharma’ from the Sanskrit word ‘Dhree’, means ‘religion,’ ‘virtue,’ ‘quality,’ ‘function,’ ‘duty, and ‘opinion’. . According to Christopher Dawson, “Religion is the word generally is to described man’s relation to divine or super human powers and the various organized system of belief and worship in which relations have been expressed.”

According to Emile Durkheim, “Religion is a unified system of belief and practices related to sacred things, i.e. to says things set apart and forbidden... It strengthens the unity of the groups and promotes social solidarity”.

B. ECONOMICS:

Indeed, only during the last 200 yrs or so have we become accustomed to speak of the economy, even though the term was used as long as the fourth century BCE by Aristotle, to designate the relationship among members of the domestic households. The French were the first who used the term economist. David L. Sills define economics as, the social science that deals with the ways which man & societies seek to satisfy their material needs and desire”. C.S. Nagpal put economic clearly the economic as a social science helps us to understand how people tried to accommodate uncommon resources to their means. Thus we can understand that economics as concern with wealth and specifically dealing with the means of managing scarce resources.

2. SOCIALOGICAL UNDERSTANDING OF THE RELATION BETWEEN RELIGION AND ECONOMICS

The relationship between Religion & Economics can be clearly understood when we studied the social changes, which took places in western societies. According to Francois, when a society becomes un able to reproduces itself as it was before and when elements of a new mode of production begin to supplement the old ones,” the economics structure and dominions ethos of a society are shaped by region of that society, which remains as a major force.

Max Weber rightly say that Protestant ethics is the responsible for the rise of capitalism spirit The Protestant ethic emphasis that acquisition of wealth by one’s on labour is essentially the sign of prosperity here and here after. Therefore, it is the responsibility of every individual person to use reason, which is considered as the gift of God, and develop the fullest potential to acquire as much wealth as one can to glorify God.

But he further says that it acts as contributing factor, not the cause for the capitalism. Having discussed different view, we observe how religion affects economics behaviour.

3. HINDUISM & SOCIAL CHANGES

Although we see so may undesirable practices in Hinduism. Here, we shall deal with some of the reformer social contribution for social change. As India poverty is a direct product of untouchability and castes taboos, the response to the challenge of poverty has to begin with the response to the challenge of untouchability. Basaveswara and several other saints always were eager to prove the folly of caste prejudices. According to Jan Peter Schouten, “Casteism is not identical with Hinduism. The caste system is a social that is religiously legitimated, but religion is more than that.” Vivekananda rightly pointed out that religion itself cannot be blamed for anything...but it is the Pharisees and Sadducees of Hinduism who invent all kinds of methods of oppressions...kick out the priests, who are always against progress, because they would never mind, their hearts would never become big. “

The Rama Krishna Movement has played a great significant role for social change in India. Swami Vivekananda (1862-1902) was the most brilliant reformer in the nineteenth century. He had a vision concerning for the misery of the poor masses. When he writes about his travel through India, he bursts out: “A country where millions of people live on flowers of the Mohua plants, and a million or two sadhus and a hundred million or so of Brahmins suck the blood out of their amelioration - is that country or hell? Is that a religion or the devil’s dance.”

He further said that, “we do stand in need of social reform. The necessary reforms are amelioration of the position of women. For him the most important means to achieve social change is education only by education it is possible to raise the Sudras to the level of the Brahmins. “ He also again said that we cannot give such education to people who are hungry, so he stresses constantly that the people must get enough food.

The other efforts of several great men of India and of movement like Arya Samaj, Brahma Samaj and Prarohana Samaj have been in this direction.

4. ISLAMIC AND SOCIAL CHANGE :

The Quranic prophets were part of the masses. The Quran describes the rulers and chieftains as arrogant oppression and the ruled masses as weakened oppressed masses had to fight against the mighty Pharaoh to liberate Israel. The Quran stands unambiguously with the weak in their struggle against oppressors.

Mecca was experiencing acute social tension when the prophet started preaching there. A powerful class of mercantile bourgeoisie accumulated wealth in their hands broke down the tribal structure and neglected the poor and needy. The prophet felt deeply stressed at this state of affairs and strongly condemned the arrogance of the Meccan rich. He also felt that poverty on a par with unbelief. Hence, war against poverty is an integral part of Islamic faith. The Islamic countries should also share their wealth with poorer sister nations like Bangladesh, if they are to practice Islamic justice fully. Divine unity should reflect social unity and economic equality among the people of a nation as well as among nations. The Holy book ordained absolute equality of the rich and poor in the eyes of law and justice.

5. INDIAN ECONOMIC PLANNING:

The Indian economic planning was commenced in 1951. In terms of objectives and targets it was very modest. Although this very plan was not based on any specific model, it was a remarkable success. The model for the second plan is called Nehru-Mahalanabis model, as it was jointly built by them. But unluckily this second five year plan did not perform according to designs of the model. This was basically due to the new colonial subordination by Indian political economy by the western capitalist forces. By 1957 Indian political economy confronted a severe foreign exchange crisis.

In the history of Indian political economy 1970 was a memorable year .It was in this year the Government of India enacted the Indian Patent Act .This act was a severe blow to foreign capital and multinational corporations. It enabled Indian capital to broaden its business horizon in India antagonistic to the interest of transnational corporations.

The country is now in the Ninth Five Year Plan. The Indian political economy failed to bring about any noticeable changes in property relations. The caste-cum-class character of Indian society is being perpetuated during the fifty years of freedom. Between the two eras, the situation of the poor has still worsened in the post-Nehruian period.

The former Finance Minister, P. Chidambaram says that, “The new economic policy did not give any benefit to the poorest 350 million people of India” is evidence to this. The New Economic Policy and new marketisation policy opened the door for multinationals and foreign products simultaneously rising consumerism. Well, who buys them and who benefit? What have Revlon or Lewis jeans or Pepsi done to a common man? All these are luxurious to the poor, who live on minimum income. It is a direct contrast and paradoxical that while mega cities are planned, many beauty pageants are conducted. The population of slum or homeless number only keeps increasing. Who benefits?

6. GLOBALISATION:

The “Globalization” agenda brought officially into India during the Congress (I) rule at the centre in 1991 through the New Economic and Industrial Policy. The Policy of Indian government adopting globalization and liberalization was for the development of Indian economy. According to S.P Gupta, “India was compelled to enter into global economy due to heavy internal and external depts.” A recent survey indicates that one fifth of the world people living in the highest income countries dominate 82% of the world export market, the share of the bottom fifth is just one percent. Similarly they have 86% of the world GDP whereas the bottom fifth has only one percent. Globalization has also generated jobs and income insecurity, health insecurity, cultural insecurity, personal environment and community insecurity. These are true especially in Indian society.

The opening of the economy to foreign investment and participation led to some clear but undisclosed and unadmitted realities, namely that market economy, that too globalized economy, could embrace only the top 20% of the population i.e., about 200 million, a staggering size for a newly emerging market. But what would happen to the remaining 800 million? of these are the lowest 200 million (20%) were social and economical outcastes of society. The annual Indian budget provided some crumbs to this section.

7. THE SITUATION OF OUR COUNTRY:

Sri. C. Subramaniam, (Minister of Planning) said in 1970 in the parliament “over 34% of our people are out an existence of a sub human level with a per capita expenditure of less than Rs.15/- a month (less than 50 paisa a day) .Of these, a significant member live below the poverty line in conditions of chill penury and severe destitution with per capita expenditure of hardly Rs. 10/- per month. “P.D Ojha in his report on Indian poverty estimated the rural to be 70%.

Sri. Mohan Dharea (Minister) one declared that two-thirds of our populations are under the poverty level. These are not just numbers. They are people. Million of them. How can one live with just a rupee or as do most people, just 50 paisa per day? Imagine a family of six getting Rs. 100/- (or 50) per person per day) trying to live as human beings on that income in these hard days. Half of our population belongs to this category. Dalits, tribals are the worst affected people in this list. Between March and June 1995, nineteen children belonging to poor tribal families in Dhule, Maharashtra died of starvation. Not far from godowns stocked to the roof with food grains. The families of the victims just could not access or afford that grain. Six million tonness (60,00,000) of rice and wheat are almost rotting at the government owned Food Corporation of India (FCI) godowns all over India. The rainy months of October and November are going to spoil the food grains and so it means more grain in the godowns. But at the same time people in some

Part of Orissa who could not get food, have eaten rotten decayed mango kernel and died. Some ate the decayed flesh of the exhumed body of the bull that was buried seven days earlier and 19 people were killed. The irony of the situation is, there is a FCI godown with surplus food grains just 80 Km away from the place where the tragedy had occurred. The what for is the surplus stocks of food grains? Who blocks the food grain when 280,000,000 people go to bed without one square meal a day?

The problem of all these are due to unequal distribution of income and resources. What Mahatma Gandhi’s observation was right, “there is enough in this world for everyone’s need, but not enough for everyone’s greed - is so true as it is today.” The gap between the rich and the poor has always been there since the beginning of history, but today the gap is widening instead of closing. In India 85 percent of the total cultivable area has been redistributed. That is of 455 million acres, only 4.5 million have been distributed among the poor. The top 10% of our population own 56% of all cultivable land. They also get one third of the one percent own more than half the total wealth in the form of shares. A few affluent families control large sectors of the economy, be it land, industry, commerce or the widening of the gap between the rich and the poor are at the root of an unjust society in India.

8. THE CHRISTIAN RESPONSE AND EVALUATION:

The above given situation demands transformation of the existing socio-economic structure of the Indian society. Therefore, the basic question is how Christian would respond to this kind of exploitative situation? What should be the guiding principles to transform the unjust socio-economic structure? How does Jesus respond to the economic crisis of his days? Does he provide any model for transformation of economic structure to bring equality and liberation to the poor? If so can such model would be applicable to the present Indian context? Keeping all these questions in mind we shall discuss as follow.

9. THE RESPONSE AND PRAXIS OF JESUS FOR THE TRANSFORMATION OF UNJUST SOCIO-ECONOMIC STRUCTURE

(a) Kingdom Value:

Leonardo Boff argues that Palestine was independent state suffering from the external (Roman) control; Jesus confronted this external force by preaching the kingdom of God that would usher in a new epoch of human liberation. Jesus chooses to identify himself with the poor, defending their rights and promising them a better day when God’s purpose would be consumed on this earth. That means Jesus as he lives with the society, he does not keep himself aloof from problems of the people.

The kingdom of God is the central message of Jesus Christ (Mk.1:15). Jesus and the kingdom of God are inseparable, as Jesus himself is the bearer of the kingdom. The kingdom od God is now and future. On this account, Jurgen Moltmann has stated as follows:

It is experience in the companionship with Jesus where the sick are healed and the lost are found.... And poor discover their dignity, where people who have become rigid are fossilized come alive again, and old, tired life becomes young and fruitful...

According to Mohan Razu, the signs of the kingdom of God are life in all its fullness, the concern for community based on equality and mutual acceptance and freedom from seeking security..., Shalom means healing, wholeness and inclusive community. Jesus has translated these signs of the kingdom to the actual life situation of poverty, exploitation,injustice and oppression. The kingdom is thus characterized by equality, justice, freedom, human dignity, sharing and peace. According to Gustavo Gutierrez Jesus death is the consequences of His struggle for justice, his proclamation of the kingdoms and his identification with the poor. And for S.J Aloysius Pieris, in Jesus, God and the poor have made a covenant to fight their common enemy, mammon.

Wealth by itself is not evil, but it becomes evil when it is accumulated and misused. If wealth is distributed accordingly to the needs, then can be no needy person (Acts. 4:34-35), it ceases to be mammon. Jesus told the rich young men who was in search of eternal life to give up mammon in such a way that the poor would benefit by his renunciation (Mk.10:21). Lazarus remained hungry till his death, while the rich man refused to share even the excess foods and wasted it (Lk. 16:19-31). Poverty forced upon a brother or sister is an evil. Therefore, Jesus called the affluent to be poor so that there would be no poor.

(b) Koinonia as Jesus New Economic Model:

M. Douglas Meeks expressed that God is a community, the three person (Father, Son and Holy Spirit) share in common. There is no single notion of self expression, but is a relationship of self giving and sharing. Luke recorded similar perspective in (Acts 2:44-470. The early Christian put this new economic order into practice, as they had become one body in Christ. The whole emphasizes within the community seemed to have been prompted by a sense of responsibility those who are socially deprived especially the widows (Acts 6:1). The aim is oneness, sharing of resources, people participation, justice, equality, sustainable socio-economic development.

The World Council of Churches Melbourne Conference affirm that, thus the gospel which has been given to Christian must express this continuing concern of God, for the poor to whom Jesus has granted the blessing of the kingdom. So the conference states clearly regarding the responsibility of the church as:

Poor and the hungry cry to God our prayer kingdom come must be prayed in solidarity with the cry millions who are living in poverty, injustice... The church cannot live distant from these faces because she sees the faces of Jesus ill them (Mt.25)... The goods news of the kingdom must be presented to the world by the church, the body of Christ, the sacrament of the kingdom in every place and time...

Lastly, one of the most important things is that the church should work with the people of other faiths, so that her mission can be fulfilled. As Dr. Godwin Shiri rightly pointed out that, “India is a multi-religious country... the task of development cannot be carried out in isolation from those who do not belong to our faith. Therefore, a sincere attempt for dialogue, both in concept and in action with people of other faith is vital.” So that, we can promote humanization to liberate people from all constraints, bondage, dehumanization and bring a just society.


BIBLIOGRAPHY

1. Dawson, Christopher. “Religion, “Chamber Encyclopedia. New Ed., Vol.XI London: George Newness Limited, 1995.
2. Eleade, Micea (Eds.). The Encyclopedia of Religion. (Vol. 5), New York :Macmillan Publishing Company, 1987.
3. Gomer. R. (ed). Towards a Theology of Human Development. Chennai: ISPCK, 1998.
4. Gupta, S.P. Liberalisation : Its Impacts on the India Economy. New Delhi :Macmillan India Ltd, 1993.
5. Haralambos, Michael. Sociology Themes and Perspective. New Delhi : Lahooti Fine Art Press, 1983.
6. Johnstone L., Ronald. Religion and Society in Interaction. New Jersey: Prentice- Hall, Inc.
7. Matthew, Philip and Muricken Alit (eds). Religion, Theology and Counter-Culture. Bangalore: Horizon Books, 1987.
8. Moltmann, Jurgen. Jesus Christ for Today’s World. Minneapolis: Fortress Press, 1994.
9. Nimkoff. Mayer and Ogburn, William F. A Hand Book of Sociology. New Delhi: Eurasia Publishing House, (Pvt) Ltd., 1966.
10. Rajaratham K. “Towards Just Society” in NCCI Review. Vol. CXVII, No.7, August 1997.
11. Sainath, P. Everybody Loves A Good Drought Stores From India’s Poorest Districts.New Delhi : Penguins Book India Ltd., 1996.
12. Sills, L., David., (ed.). International Encyclopedia of the Social Societies. (Vol.5), New York: The Macmillan Company and the Free Press, 1992.
13. Schouten, Jan Peter. “Hinduism and Development - Three Caste Studies” in Religion and Society, Vol.XXVIII, No.2, June 1981.
14. Munickam, J. Poverty in India challenges and Responses. Trivandrum: A Xavier Board Publication, 1998.
15. Thaseon, T. “Development Challenges of 21st Century” in Social Action.Vol.51, No.1, Jan-March 2001.
16. Weber, Max. The Protestant Ethics and the Spirit of Capitalism. Translated by Talcon Parsons, New York: Charles Scribners Sons, 1930.
17. ______________ Church and Social Justice - Towards Understanding The Problem. Bangalore:CSI & CISRS, 1997.
18. ______________ Supplement to the Rally. Vol.78, No.5, Chennai.
19. ______________ Your Kingdom Come: Mission Perspective Report on the World Conference on Mission and Evangelism. Melboure, Australia, 12-25, May 1980, Geneva:WCC 2nd Printing September 1951.

20. Unpublished Materials :

21. Loli, Kope. “A Christian Ethical Analysis and Response to Contemporary Economic Trends in Dimapur.” Unpublished M.Th Thesis, UTC Bangalore, 1999.
22. Oomen., Joseph. “Religion and Family: “Their Significance for Social Change.” A paper presented at U.T.C., 2001.
23. David, Israel. “Religion and Economics: Their significance in Social Change.” A paper presented at U.T.C 2000.

24. Magazines :

25. National Council of Churches Review, Nagpur - India.

Kumtawn Sihna - Gawtmun Meidil

- Rev. Hangpi Manlun

Awle simtu zousie tam I thupi uh hoitah a theichien ding in Pasian Hagau in hing-umpita hen. Gawtmun thu khu I Laisiengthou in a ha gen mama a, tuleh Pasian thu I awi (Kristian) ihina jieh uh zong khu I shi zou chieng a Gawtmun meidil a I lutlou ding uh I utna jieh uh chilei I chi khielsih ding hi. I Laisiengthou in gawtmun um tahtah dan a gen a, a dieh in Thuhun Tha ah 162 vei a tuong a, tamte lah a 70 sang a tamzawte khu Khantanhoite (Gospel) sung ah a tuong a, atamzaw khu i Mangpa Jesu gen ahi tangpi hi.

I. Gawtmun kigenna ham-kamte I sui masa diing uhi:

a) SHEOL: Seol chi khu Hebrai ham apat a lekheih ahia, a umzie khu ‘Mun MIel’ amaw, ‘Mun guoh’ chinate ahi. Tam khu Mangkam in ‘Hell’ a kichi hi. Tam khu Thuhun Lui ah sawmthum leh khat(31) vei a tuong hi.
b) HADES: Tam zong atung a toh kibang sim ahia, a Greek ham in, ‘Mishi khuo’ china ahi.
c) TARTOROS: Tam khu Angel gilou leh helte vaihawmna ngah a tou/umna mun ahi (II Peter 2:4).
d) GEHENNA: Khopi sung nin paina mun, mitlou a kuong zing, migiloute tan ding mei mit ngailou mun china ahi (II Khang. 33:6; Mt. 10:28). Tam mun pen Jesu’n tam bang in a gen hi.
i) Migiloute hagau leh tahsa kigawm a pailutna mun ding ahi (Mt. 10:28; Lk. 12:5) a chi hi.
ii) Vaihawmna leh siemlou tanna mun ahi (Mt. 23:33).
iii) Mei zong mit-ngailouna mun ahi (Mk. 9:44; Kil. 19:20; 20:14-15).


II. Gawtmun hei a um ding a diei:

Laisiengthou in gawtmun hina a gente I gen zouta uhi. Ahileh gawtmun hei a um a diei? Chi khu mite thei ut mama khat ahi. Rozer Scarle, University of Durham a Professor in a gen dan in, a ma uh pawl in gawtmun meidil a um theina ding mun a mukhieh dan uh tam bang in a gen hi.

Leitung (Earth) lailung (core) khu a satna 6000oC vel a sa ahijieh in, nidang a ka gintat meidil umna pen khu leitung lailung ahi ding chi khu a dih theisih ding achihi. Leitung a, a um theina ding mun umsun khu, tuisuogiet tawdop a tuisa pawtna khu, satna 450oC a, a satna mun ahi ding achi hi. Tualeh, Van gam (Heaven) umna ding mun, a gendan in, “Huihkhuo (atmosphere) a Thermosphere kichina mun khat a um a, tua mun hi diing in a gingta” hi. Tamte khu a dih tahtah hi I chi theisih ua, ahin gingloumite’n zong van gam leh gawtmun tungtang a na buoipi uh zong a lungdamhuoi veve hi.

Tualeh, Russia Scientistte’n Siberia gam a, a nasepna ah mun khat Miel kuo (9) a thuh in a lai/tawna uah Isai 5:5 a kigen Meilipi (Hell) a mukhieh thu uh a gen uhi. A satdan 2000oF (Degree Fahrenheit) ahi achi uhi. Tamna a Doctor pa uh Dr. Victor Azza khun a genna ah ‘tam mun a taw khah uh a huoise/gimnei mama a, a awzah uh khu a na e! a na e! chia kap-le-mau thawm kikou zengzung husa ka za uh’ achi hi. Tamna a sil mukhieh lamdangtah a jah uh a gingta ua, Scientists tam tah in a nasepte uh tawpsan in a pientha law ua, Pasian na a seplaw uh a kichi hi. Tamna ka-le-mau thawm huoisietah a zah ukhu Laisiengthou a kigen gawtmun (Hell) hi diing in a gingta uhi. Thuhun Lui leh Thuhun Tha gendante toh I ettuoh leh zong a kibang hi chiin Laisiengthou siemte’n zong apompi uhi. Ajiehpen gawtmun khu leinuoi a um ahi a, Van gam pen tunglam a um ahijiehin chi’n zong a gen uhi. Tualeh, Russiate khu, Pasian a umsih, gawtmun zong a umsih chia doudal gam khat ahi jieh un, tambang a ang umdoh khu Pasian a um tahtah na chi a suhlat utna jieh zong ahi ding hi. (The Glorious Hope’-April 1994).

A bangteng hizongleh, Gawtmun umna mun dihtah theisih nanlei zong Laisiengthou leh misiemte (Scientistte) apat in a um ngei hi chih khu niel guol ahisih hi.


III. Gawtmun sat dingdan:

Ahileh Gawtmun bangchi bang a sa ding adiei? Chi zong mi zousie thei ut mama khat ahi. Tualeh satna degree 100oC vel lah khun tui a sousah vungvung thei hi. I tung ua nisa (sun) satdan khu degree 6,000oC vel hi ding a gintat ahi. Tambang a sa ahi jiehin nisa kim a um zousie a tui mang zelzel hi.

Gawtmun khu satna temperature 445oC a sa ahi ding chi in Mark Austin in Newspaper khat ah a giel hi. Tam sat ding dan khu tui kisuongsou (tuisa tawp) le-thum le akim vela sa ahi ding hi. Tualeh Laisiengthou in gawtmun sat dingdan a gen khu Kihilna 21:8 ah “…Meidawite leh gingta loute… jousie tan ding kaat (brimstone); sulphur huon sou, sat bang a sa ding ahi (Boiling of Sulphur = 716.6K-446 (at normal pressure). Tam khu JORGE MIRA PEREZ University of Santiago Decompostile, Spain gam a Physicists khat in a khuotkheit ahi. Tua banah Perez in a seppi Josevina, Physicists khat ma toh Madrid (Spain) Khopi a Bishop pa khu Laisiengthou tangtel uleh a khuot dan uh a dih nai chin a va dong ua, aman zong a dih hi chin a na pompieh hi.


IV. Gawtmun Bangchi Bang Mun Adiei?

Gawtmun khu kihuotna mun a ahi ding hi. Zudawn leh thanghuoi tampite khu gawtmun zauhuoi dan I genpi chieng un, gawtmun khu a nuom ding hi, ajieh ahilehpen I it-le-ngai teng kimna ding mun ahi jiehin a chi uhi. Jail (thongsung) sung bang diing a nuomlou e? I chi leh migilou chinteng umkhawmna mun ahi jieh in ahi. Tua bangma in, gawtmun pen gitlouna leh suol a pumdim ding ahi jieh leh lungsietna mawngmawng umlou a gawtna mun ding ahi jiehin mun nuomloutah ahi ding hi. Tualeh, gawtmun khu awsia chinteng a kilaw khumna mun leh tanchinpha a gen ding uh zong khu shina tanchinpha ahi jeih in mun nuomlou tawpkhawh ahi diing hi. Meilipi sungkhat or tui kisuongsou sungkhat ah leitung a na itpen toh umkhawm lechin a nuom diei? Tam khu Gawtmun noplou ding dan genna hoihtah khat ahi.

Tualeh, Gawtmun khu shina nasan mu zou nawnlouna ding mun ahi. Tam leitung a, I zau pen uh khu shina leh natna ahi. Ahin, gawtmun ah pen shina nangawn a kimuzou sih ding hi. Tam thu khu Sadhu Sundar Singh laibu gel “Hagau Leitung” (Spiritual World) ah chiengtahin I mu uhi. ‘Angkawm lai khat hagau khu hagau gam a tun masang in, a dangtah mama a, a lei a ha zatzat a, a nah gin thawm khu a ngai mama a, mei satah in a kah bang mai in a bante khu meikuong in a kang vom vetvut hi. A mapa khu lungkhamtah leh mangbangtah in a kipei akipei a, ama-le-ama na ngawn a kikidah a enzong a ki-engam va-ia sih hi. Ka hagau khu hamsie dong in umta hen, tam a na suhdamna dingin shina a umthei nawn sih a, ka hagau lah a shi thei sih a, shi thei hileh leitung a ka shi bang in ka Pistol in ka kikaplum kia ding achi hi. Gawtmun natna khu leitung a natnate le za tamtah a na ding ahi. Tuajieh in, tam mun khu tangtawn a shi thei nonlouna mun ahi hi.


V. Gawtmun khu theigigena mun leh kisiana mun ahi ding hi.

Jesu’n Luke 16:19-31 a Mihausapa leh Lazar tangthu a genna pat in I mu thei hi. Mihausapa khu gawtmun ah a lut a, gawtmun ak hun a hausatnate khat zong a pawlut theisih hi. Ahin, sil ni a kenglut/pawlut a, tuate khu a ngaituona (memory) leh a bawlkhielte kisiana lungtang ahi. Amapa khu kisia in gawtmun ah Missionary na a sep sawm a, ahin, ama ding in a kikhelta hi. Tuanah sang in tui tah khat na ngawn zong a muzou nawn sih hi.

Tualeh a net pha ding uh zong khu zang-eh (than) ahia, a puonsil ding uh zong khu than ahi ding hi (Isai 14:11). Tualeh, mi tamtah umkhawm ding hinanlezong, thawmhauna leh zauthawng in a pum dim ding ua, khat-le khatte kimuda leh kihuotna ngen in zong a dim ding uhi.

Tualeh, gawtmun mei in a tahsa zousie uh a akat sieng sah ding a, ahin, a lei (tongue) uh leh a lungtang uh ahileh leitung a damsung ua Pasian thu a zuilounate uleh a bawlkhielte uh a kisiana ding uh akangsih diing a, kikou in a kisia diing uhi.
VI. Gawtmun khu a beithei ngailou mun ahi.

Gawtmun beitheilou ding thu khu Kihilna Bu ah sawm-le-thum vei a tuong hi. Gawtmun beithei ngailou ding thu tam bang in gentena a kigen hi. Suong lientah khat kum za dan in leitung a vasa neupen khat in a muh in vatat henla, a hun sau seng in suongpi inn chie khu a tat bei cheing in zong gawtmun khu a kipan pan ahi ding a kichi hi. Tuabang deu in Tuisuogiet khu kum 1000 dan in Ball pen hu in khatvei kithalta leh a kumsawt seng in a tuiteng a kang kilkel nua in zong Gawtmun pen a kipan pan ding ah kichi hi. Tamte khu sil hi thei ahi sih a, tua bang in Gawtmun zong khu a peitheilou ding china ahi.

Tualeh Gawtmun a meikuong khu Pasian lungthahna ahi ding hi. Deut. 32:22 ah –‘Ka lungthahna meikuong hing bang van in, Vannuoi a sil um zousie khu kangtum siengta va. Khum khun mishikhuo haltum peh van, muol-le-tang bulte zong ka tumta va. Sodom leh Gommorate tung a Pasian thangpaina bangin a um ding hi’ chi thu I mu uhi.
VII. Ahileh gawtmun koite umna ding?

Awle unau gawtmun huoisiet dante I gen zouta ua, tu’n koite umna ding e? chi khu I ngaituo ding ahi. A tomkim in genlei –mi piengthaloute umna ding mun diing ahi Jesu’n mi koizong tui leh Hagau a apienthah sih leh tam mun khu nang tan ding ahi achi hi. Nang-le-nang kigintat jieh leh hoi kisah jieh a, tammun pumpel maw thei na hisih hi. A lampi umsun khu Jesu’n ‘Kei lampi leh thutah leh hinna ka hi’ achi bang in Jesu bou ahi. Jesu zuonlou in tammun toh koima a kipel theisih ding hi.

Tunia Gawtmun a um tamtahte zong tam leitung a damlai ua nang bang a ngaidan mothuai pipi neite ahi uhi. Ahilouleh, nang sang a gilou zaw zong ahi tuomsih ding uhi. Unau kingaituo in! Na pientha sih leh tam mun nang tan ding ahi. Etsahna khat gen vai-Pasal khat gamlah a, a vah leh Sahang (Lion) gilkiel mama khat toh a kituoh kha ua, sahang in neh sawm in a del hi. Ama zong zau in a tai a, luisung khat a khaugui khat ah a kiluai a, a sahang in a gei ah a ngah hi. Tuachiin, a kiluaina khaugui nuoi a tui lah ah Ole (crocodile) in a kieh chieng a ne ding in a kam a kah hi. Tualeh a tung a khaugui a Sampi (Python) khat in a na ngah zel a, lengkhe leh lah Sahang in ne zel idng in a um a, a kiluaina khau khu Zusa(Rat) khat in awl-awl in ana kei tan sawm a, ama khut lah khamta mama hi.

Unau tampa i dinmun khu nang dinmun ahilam na thie ei? Tampa a dia suotatna ding a umlou bang in nang zong Jesu na gintat sih leh na suota sih ding hi. Tua jiehin Unau it aw, tu khu nang a ding in na hun neisun ahi maithei hi. Pasian thugen ngai in ‘Hun kipah um ah ka hing na ngaikhie a, Hundamna ni ah ka hing na panpi hi. Ngai un, tu khu hun kipah um ahia, ngai in tu khu hundamna ni ahi” a chi hi (II Kor. 6:2). Mangpa’n simtu zousie lungsim kikhelna hing peta hen. Amen.

CHRISTMAS SERMON | JESU KHRIST HING PIENNA DINGA KHAWVEL KISAHKHAWLDAN (Mk.1:15; Gal.4:4-5)

- Rev. Hangpi. Manlun

Awle u leh nau lawm leh gualte I bieh Pasian puina toh kum 2008 melmuthei ding a hing puitu Pasian tungah lungdam thu igen masa hi. Tutung in Mangpa Jesu hing pienna dinga khawvel kisingsah dan tungtawn in houlimna inei ding uhi. Tualeh Jesu hing pien masang kum 500 vel in Jawlnei Mica in ana puong zouta hi.(Mica.5:2).

Tuaban ah Ngahnu siengthou hin ahiding thu zong a pien masang kum 700 in Jawlnei Isai in ana puong zouta hi.(Isai.7:14). Tuabanah amin ding zong ana gen zouta hi.

Tualeh Sawltah Paul in, “Hinanleh ahunchiem ang tun bukim tah chiengin, Pasian in danthupieh nuoiah, numei sunga hing pieng in atapa ang sawlta a. Tuakhu dan thupieh nuai aum zousie tatdoh a, adeitel tate ahing hitheina ding uh ahi.”(Gal.4:4-5) achi I mu hi. Tuajiehin, I Mangpa Jesu khu thakhat a hing pawng pien leh peimai ahisih a, Pasian silguot kum tamtah nuo a hing tangtung ahi chi ithei ding uhi. Awle, tuni Jesu hing peina ding a khawvel kisingsah dan tuomtuomte igen ding uhi.

1). Leitung Vaihawmna lam ah (Politics): Jesu hing pien lai in Greekte leh Romte khun Khawvel pumpi ah vai ahawma, tuachin a lenggam uh zong atung ding uhi. Thamlou in, tuahun lai in Rom mite chilou khawvel vaihawmna lam ah theitham aum sih chithei ahi. Tulaitah a USAte din mun toh akibang diing hi.

Tuaban ah LengpaEmperor Ceaser Augustus in (BC 31-14AD) sung a vaihawm sung in Rome lenggam ah khantouna leh kihenna (change) loupitah in aum a, tuakhun mipite ading in galmuonna leh zalenna ang tun hi. Tuamai banah vaihawmna puophat ahia, agam pumpi Senatorial Provinces Emperorial Provinces akhen ahi. Tualeh lengpa Alexander khun Jesu hing pienna diing leh ashi a thokia thu kipahhuoi mi zousie kung a genkhieh ahitheina diing in agam bung tuomtuomte ah vaihawmtu akoi chiet hi.

Tuaban ah, Juda Maccabees in, Plastine gam a Judate khu a saltannna ua pat in suohtatna atansah zou apat in, Judate’n kum 100 sung vingveng Gentailte kunga sia (Tax) ana pieh zing uh khu atawpsanta uhi. Tuaban ah tua hunlai a Rom lenggam kivaipuoh dan khu :-

1). Romten khawvel pumpi khu athunuoi uah akoi uhi. (2.) Tuakhu Jesu Krist khantanhoi thu puongzahna diing leh vahsuh vahtou diing a hun lemtang tah ahi hi.

2). Judate’n Messia lametna leh a zalenna uh : Vangsiet huoi tah in Judate’n ama uh kivaihawmna (Political Independence) BC 63 in Rom General Pompei khut ah ana mansuohta uhi. Tuami a kipat in amauhte khu Rom kumpi in a awpkhumta a, tuachiin hamsatna na menlou athuoh uhi. Rom kumpi nuoi a a umuh kiningtel leh chimtah nanleh uh hatna toh bangma abawlthei sih uhi.

Tuabang dinmun ngiem leh hamsatah a aum lai un, zawlneite genlawh bang in “Kumpi Messiah” hing pien diing tungtawn a zalenna leh suohtatna amu diing uh kinepna lientah nei in angahla mama uhi. Ahin khenkhatten ngah zoulou in helna ang panta ua, (Zealotten), Rom kumpi khu angdouta uhi. Tuaban ah, Pharisaiten ahi kia leh Messia ang pei diing a, hagau lam halna ang bawl diing in a lam en uhi. Tuabang lam etna tuomtuom anei lai un, khawvel hundampa diing ahing piengta hi. Herod thupi (The Great) guot in aum hi. Tuabang hun nuom leh vanglai ni khu historiante’n “Pax Romana” (The Roman Peace) chiin kichiemte hi.

3). Kikawmtuona (Communication).

Tualeh lampi khu hoitah in kisiel a, khoneu leh gam ningkawi tanpha in lampi hoi anei chiet hi. Tuaban ah Rom kumpi in lampi bawl diing nasem mi asing-asang anei ua, tambang lampi kibawlna khu Rom Engeneeringte nasep loupitah khat ahi. Tuachiin, ni danglai in “Khawvel a lampi zousie Rom khuopi toh akizawp” achi hi.

Tuaban ah, gamsung khopi lamlien leh tuipite vengbit diing in sepai zong kining ching tah in akoi hi. Tualeh gamsung leh sepai lam puona diing in solkar sia (tax) tampipi khu adongkhawm hi. Tuatoh kisai gambuppi ah kisimpina (Census) aum zelzel hi.

4). Lungsim lah (Intellectual) ah: Greekte khu Politics lamah musit huoi nanleh uh zong lungsim ngaituona lam ah asang mama uhi. Mediterranian tuipi kimvel gamte khu Greekte tawndan in a thuzaw siengphiel chi diing ahi. Tualeh Greek Philosophy in mite ngaituonate luodim in, nguntah leh chitah a silbawl sutna lamah akhanglou sah mama hi. Thamlou in, Greek ham (Koine Greek) khu leitung pumpi hamzah (Common Language) ahia, tulai i sapham uh toh kibang hi.

Tamte khu khantanhoi genzahna diing a vanzah poimaw tah ang suohta hi. Tualeh Philosophy tuomtuom in lungkimna leh hamuonna sang in silte piengsahtu Pasian khu koi e? Chite thei utna apiengsah semsem hi. Tuabanga hagau lam mittawtna leh bil bingte kunga khantanhoi thu gen diing in hundampa ang pieng hi.

Tualeh Romte kikawmtuonna lam a maw apuoh bang in, Greekte zong lungsim lam kikawmtuona lam ah mawapuo uhi. Tualeh Hebrewte khu Juda sakhuo Mosi dan pieh in aum uhi. Tuakhu Jesun ang khanletpi hi. Tua Mosi dan khu Pasian hing kilahna masa ahia, ahin abukimna khu Mangpa Jesu khantanhoi Gospel ah ahi. Tualeh Thuhunlui in Mangpa Jesu hing pien diing agenlawh khu, Thuhuntha ah ang bukimta hi.

5). Pasian Mizah Lengpa Alexander: Pasian in Babylonte suah-le-sal a Israelte kum 70 sung aum laiun, amauhte puidoh ding in gingloute Leng Cyrus azang hi. Tuabang in Krist Khantanhoi puongjah na ding in gam khat leh gam khat leh ham khatte kijahtua a, kitheituona dingin mihat, silbawlthei leh loupi Alexander khu Pasianin atel in azang hi.

Tuachiin, Lengpa Alexander in agam lahna leh avaihawmna sung teng ah Greek ham, literature leh atawndan uh nasatah in akhangsah hi. Tuachiin, Greek ham khu leitung pumpiah thezaah in aumta a, tuachiin Judaten zong ang theita uhi. Alaibute uh zong Greek ham in ang let ua, tam Greek ham apat in Pasian thu khu ang theita uhi. Ajieh ahileh Thuhuntha khu Greek ham agelkhieh masah pen ang hita hi. Tuachin, Jesu Khantanhoi khu gamchin munchin a mite theithei ding in akithejahta hi.

6). Khotang (Social) dinmun ah: Tuahun lai in Rom lenggam khu galmuong in um nanlehzong, mihingte hinkhuo ah sietgawpna tawpkhawh atung a, mihoi gen ding mawngmawng aumsih akichi hi. Rom.3:10-18 a kigen, mi Zousie hiemngam leh numei pasal kal ah thangtatna in adim ua, suoh-le-sal in akinei ua, Azawng ahau khu kideidang in, taga-meithaite simmawna a uang mama hi.(Rom.1:18-32) Tuabang lawmlawm a khotang hinkhuo asietgawp lai in, liengvaite, saltangte leh migentheite hundampa diing in van apat in “Zingsol Ahsi” ahing tangta hi.

Thamlou in neh-letah ah zong angiem mama uhi. Mithum vahlah ah mi ni khu khutdaw ahi akichi va ia hi. Tuabang a umlai in zong Kumpi kungah sia (tax) tampi pi apia ua, lungkham leh puohgih neitah in a khosa uhi. Tuate hunkhie ding in Mihing tapa ahing piengta hi.

7). Biehna lam (Religion) dinmun ah: Rom gamsung a teng ten apalsan sih uleh “Sakhuo zalenna” pieh in aum uhi. Ahin, Rom sepaiten a suhgentheina te uh lungsim ah a Pasian uh muongzawlouna ginlelna apiengsah nah mama hi.

Tualeh Rom miten zong angaisang mama uh, nidanglai a aPasiante uh tawpsan a Rom kumpi shisate leh damlaite biehna “Emperor Worship” ang panta uhi. Tuaban ah sil dang tuomtuom biehna leh lunggulna anei ua, tuakhun hagau lam dangtahna tahtah apethei dieh sih hi. Tambang alungsim beidong leh hagaulam dangtah a mite aumlai un, damsah thei diing Pasian alunggul vungvung lai un, “lungdamthu gen diing in” Pasian tapa Jesu Khrist khu sawl in ang umta hi.

Tualeh Rom kumpiten Pasian dinmun a din sawm a aumlai un, mite lungsung ah Pasian banga ngaituona aneisah zousih uhi. Tuachin, Pasian tahtah lunggulna ang neilaw ua, tuachin Pasian tahtah Mangpa Jesu Khrist khu ang kilangta a, tuakhun hagau dangtahna zousie asubei in lungmuonna leh kipahna aneita uhi.

8). Palestine gam leh aumna mun : Misiemte gendan in Palestine gam khu khovelpumpi a diing a mun laizangpen ahi achi uhi. Thamlou in Asia, Europe leh Africa te laizang ah zong aum hi. Tuajieh in, Pasian in khovel kawlkilli a khantanhoi puonzah ahitheina diing in, Atapa pienna diing in tam Palistine gam khu angtel ahi.

Tualeh singtang gam lou i bawl chieng un zong alai ah Bu i bawl ua, tuakhu a kim apamte etkolna dia i bawl deu uh ahi. Tualeh Pasian in akhantanhoi, na sem diing in Isreal Namte khu hingtel doh in mawpuohna pieh in aum uhi. Tuniin zong Pasian Atapa pien thu puongzah diing in eite angtel tuom a, Atapa pienna diing in natahsa tung alai zangpen na “Lungtang” adei hi.

9). Thukhumsin: Awleh, I Mangpa pienna diing a theikhol leh theikhollou hi zong leh tambang lawmlawm a kisingsahna khawvel in aneilai in, eite ama zui, Khristian kichite khun bangzata i kisingsah uh angai diei? Tualeh i hundampa eite tan diing a hing pieng diingpa khu bang chi in i lam don diei? Tualeh khawvel pumpi Jesu lamdondiinga, kimansa aum bang in nang zong kisahkhol inla, nalungsim ah piengsah ta in. Mangpa’n simtute zousie hing guolzawl tahen.

NA INNSUNG SIEMPHA’N NA VAIGEI MASANG IN

Rev. Hangpi Manlun BA, BD,MTh.
Simveng, Churachandpur.

Amasapen in i thupi uh, ‘Khristian Innkuon’ chi khu michinteng a diing a kul leh poimaw ahi ban ah i damsung ua i bawltou jeljel diing ua, i mopuoh uh ahi. Mizousiete khu zawng in hau taleizong innkuon khat a pieng chiet ihi uhi.

Etsahna dingin: Michinteng khu Innkuon neilou in umta mawh lei,ahilouleh innkuon chi um tuomlou in eima ut dan chiet in hing tamawhlei bangzata in a buoihuoi diei? A buoi-um diing daan i ngaituona apat in innsung poimawna a lang in i mu thei uhi. Tualeh, bang chi bang leitung khangtou leh nuom ah va zin in va khosa lei zong i lungsim uah i inn uh ngaina leh lunggulna a bei ngai sih hi. Adieh in damlou hamsatna i tuoh ni uh leh shi-le-man i tuoh chieng un, eima inn-le-lou ma i lunggul ua, mundang, gamdang a shi khu hamsa leh nasie i sa uhi. Tamte khun innkuon poimawna nasatah a gen in, a sulang hi. Tambang lungsim puo in laphuotu khat in; ‘Leng inn loupitah ah haw in, umnanlei, eima inn bang leitung ah a um sih’achi hi. Tualeh, India kumpi in mun khenkhat a mijawng leh genthei(Slamdweller) a inn neilou akhopi pulang a tuipuon buh neu neu a umte a diing in, building inn alamsah ua, ahi’n amauhte khu khum khopi sung a inn hoi a um sang in apuon-buh neu nounou ua um a utzaw uh chi mite gen kaza hi. Tamte khun michin in hoisih henlen, nuom in nuomsihlezong eima inn chiet a um khu i ut un, i lunggul uh chi ahing zilsah hi. Tu in innkuon umzie i sui diing uhi.

1. INNKUON UMZIE: Innkuon chi khun a huoplien in, a gam leh mite zil in gendaan leh ngaidaan tuomtuom a um hi. Ahi’n sui i sawm diing uhi.

a) Hebraite Gendaan in: Innkuon china ham-kam khu Sebet (Seret) leh Matteh ( Mate) achi ua, umzie khu “Nam” tribe china ahi. Amauhte khun Nam khat gennate, Israel Innkuon chite, Jere.3:1; Exo.3:7 ah imu uhi. Tualeh, Mespaha-chi zong khu innkuon a genna uh kamteng ahia, a umzie khu Chi-leh-Kuong’ (Clan) genna deu ahi.

b) Greekte gendaan in: Greekte’n innkuon agenna ham-kam khu ‘Patria’ ahi. A umzie khu Hebraite’n Mespaha achi uh toh kibang ahia, tuakhu Chi-leh-Kuong genna ahi.

Tualeh, sap-gam ah khun innkuon chi in zi, pasal leh tate a huomsah uhi. Ahi’n Africa gam khenkhat ah khun chi khat, nam khat, zousiete khu innkuon khat a chi uhi. Ei India gam ah ahileh, innkhat a teng zousie te khu innkuon khat i chi uhi.

c) Bible in innsung a gendaan: I Laisiengthou masapen khu innkuon in a kipan a, atawpna pen zong khu innkuon thu genna in atawp hi. Gen.2:26-28 ah, mihing masa Adam leh Eve-te khu innkuon siem diing in Eden ah ana koi hi. Tuajieh in, innkuon khu leitung um chiil a um, schoolte, government-te adangdangte um masang a umzou ahita hi.

Tualeh, i Mangpa Jesu’n zong innkuon khu a ngaikhawh mama a, leitung ah kum 33 vel a um a, kum 30 vingveng khu innsung a buoi in ahun a zang bei a, tualeh, innkuon siemkhe diing a kiteng Kana khuo a kitenna a va-uop a, sillamdang a vabawl hi. Tamte apat in Jesu’n zong innsung a ngaikhawh mama chi i mu thei uhi. Tualeh, Pasian in innkuon a ngaikhawhna jieh leh abawlna jiehte khu:

i) Ama loupina phuongzahtu diing leh miel apat a, vahna pediing in ana siem hi. (Mt.5:14-15).

ii) Tualeh, innkuon chinteng ut-ut a um mai diing in Pasian in ana umsah sih a, nichin ama bediing leh akung a thum zing diing in ana umsah hi.

iii) Tualeh, innkuon chinteng a loupinate, a gin-umnate leh a thutahnate puongjahtu diing in Pasian in a’ng dei hi.

iv) Tualeh, innkuon chinteng khu eima a diing bep a hinglou a, Jesu a diing leh midangte a diing a guoljawhna tuntu hidiing in ana guot hi (Gen.12:2).

Ahi’n, tulaai in innkuon tampite khu i mawpuohna leh dinmun theilou a pawng hin maimai a kitam hi. Laigieltu khat in, ‘Khristian innkuon khu a lompi (Group) a, i gen uh, ahin amun dihtah a, i buoipi peilou uh ahi” achia, a gen dih mama hi. Biehinn leh houlimna munte ah i gen un, ngaikhawh bang in i kilang ua, ahin atahtah in i buoipi tahtah peisih uhi. Tulaai hattuom lamkai leh hagaumi a kingaai tamtahte zong mundang ah lawching bang in kilang leizong, innsung a lawsam kitam hi. Tunai deu in Dr.Billy Graham ngei in zong leitung pumpia; Pasian in a zah laai in, a innsung a, a lawsap thu leh dahuoi asah thu agen a kichi hi. Ajieh ahileh, midang hinkhuo leh hagaute i ngaikhawh bang un i innkuonpite leh i tate i ngaikhawh kha leng sih uhi. Tamte theisiem in, Pastor Vanlalzuata in laibu a gel a, ‘Na innsung ah kinuale in’ achi a, adih kasa mama hi.

2. KHRISTIAN INNKUON I POIMAW TAHZET UHI: Tulai leitung khu buoina leh gitlouna in a pumdim a, teenna taahlou asuoh dehdeh hi. Tambang sietna in i gam -i nam leh i khotaangte a’ng zel a, abul khu innkuonte i hidiing bangtah ua i hi zawlou jieh uh ahi. Pasian mizah Rev. John Stot in, “Leitung leh hattuom hoina diing in innkuon hoi i poimaw ua, innsung a hoi leh hattuom zong ahoi a, leitung zong a hoi hi” achi hi. Tualeh, Rev.Dr.Keneth Chap khun, “Leitung khu bangchi bang a um ding e, chi mai zong hilou, tulaitah leh dachieng a leitung hing umtou zel ding dan etna/tena khawlbupi (Machine) khu innsung ahi” achi hi. Tamte khu adih mama a, tulai leitung sietna, hichi lawmlawm a asanna jieh khu innsung ki-etkolna hoilou jieh ahi taangpi hi. Sri Lanka a, singnuoimi LTTE leh Tripura singnuoimi lamkaite leh eigam ngei ate tambang a, a umjieh uh khu, a tamzawte innsung sietna jiehte, nu-le-pa kikhenna jiehte ahi taangpi hi. Tuajieh in, tambang sietna a kipat a i gam-i nam a damtheina diing in innkuon hoi khu a lampi umsun ahi.

Nikhat Hery Grady in Washington khawpi a vaihawmna innlien khu avamu kha hi. Lamdang satah in, “Tami innpi hi e maw i chi - i nam leh i gam; pienkhiehna bulpi, Pasian mitmu a namloupi leh thupi bul kipatna khu” chi’n mittui luong kawmkawm in a en zing hi. Ahi’n hun tomnoukhat nua in singtang khuo khat ah a va zin a, a zintunnate khu Khristian hoitah ahi uhi. A inn neipa’n a zi leh a tate a thuzaw thei dante leh achi a nam ua diing a kukaltah a ana thum zing uh a theitah in “Eh,pehlum (Marble) akibawl innloupi khu amaw i gam leh i nam pienkhiehna leh dinkhiehna kana chi kha a, genkhiel hina lawmlawm ing e. Tam innkuon neu leh simmaw huoi, nichin a Pasian kung athum zingte khu nam loupi leh gam-le-lei dinkhiehna bulpi ahi”achita hi.

Tuajieh in,innsung hoi khu gam-le-nam tungdiingtu ahi chi i muthei uhi. Mary Thomas khun,”Innsung khu a poimaw hi, a jiehpen eite hing siemkhetu, tu leh dachieng a khang hing um diingte pienkhiehna bulpi ahi. Tualeh, innsung khu i hinkhuo uh leh i gamtat dan uh siemkhetu zong ahi”achi hi.

Tamte jieh in, Bible in zong hattuom lamkai diing in zong innsung siemhoithei mi ahidiing achi hi. Ajiehpen innsung leh hattuom khu a kizop leh kikhen theilou ahijieh ahi. Lips Comb in, “Innsung khu hattuom kepchilna ahia; innsung a hagaulam a vaihawm zoulou ginna a, Pa zawngkhalte khu hattuom lamkai chinglousa ahi uh” achi hi. Mi khat in “Hattuom lamkai ching leh chinglou tena khu a tate’n apa nasep angai poimaw dan uhleh amauhte zong tuana sem diing a, a ut leh utlouna uah a kithei hi” achi hi. I Bible uah Siempu Eli leh a tate hinkhuo i mu uhi. Apa Jehovah Pasian nasem a, a um laai in, atate’n apa nasep ngainep in, a ut dandan un agamtang ua, Pasian thangpaina hing tung in nikhat thu in a innkuon un a shilaw uhi. Tuni’n ei nu-le-pate i kingaituo un i ki-vel tha diing uhi. Eite Pasian nasem kisa a, i buoi laai in, i tate’n khamthei-guithei, zu-le-sate leh Baal Pasiente bie in abuoi zing thei uhi.

3) KRISTIAN INKUON KINGAHNA (FOUNDATION )KHU JESU KRIST AHI DING AHI.

In lien leh loupitah lam diing in amasapen in a inn kingahna (Foundation ) khu a poimaw masapen hi. Bangchibang in hoi lezong akingahna a det sih a, ahileh, nikhatni chieng in a chimsie in tenna tahlou asuoh teitei diing hi. Tambang deu in innsungte zong a det a, alawchinna diing in a kingahna Mangpa Jesu ahidiing ahi. Billy Graham in,”Na innsung kingahna khuompi (Foundation ) khu Jesu Khrist ahisihleh leitung sietna in a’ng mut chieng in, na ding zousih diing hi” achi hi. Tuajieh in, Khristian innkuon khu Khrist in lalna leh thuneina a tanna mun, khumnah Khrist khu thuneipen leh vaihawmpen a, a panna mun ahi. Tuajieh in, Khristian innsung ah tambang laiteng akitah hi:

“Khrist khu i anneh chin ua mutheilou mikhuol dei um ahia, i gen zousie na zatu leh theizingtu ahia, Ama khu innkuon a diing a thuneipen leh a lupen zong ahi” chiin a kigiel hi. Tambang a Khrist a kinga ahijieh in, hagau mite’n zong laa in ana phuah uhi. John Howard Payne in, “Home! Home! Sweet Home! There is no place like Home!” ana chi hi. Ei ham in, “Innkuon! Innkuon! Deihuoi leh kilawm! Tambang mun leitung ah a umsih” china ahi.

4.INNKUON TEKAHNA LEH HINA TUOMTUOMTE IGEN DING UHI.

a) Innsung khu kipahna mun ahi. Mizousiete khun i mizie uh hoi leh hoiloute khu i innsung ua kipat a i khan khiehpi uh ahi. Environmentalists-te khun innsung (Bouruok) hoi khu a kul leh a poimaw thu aha gen uhi. Adieh in naupaangte a khan hoina diing a kul sem ahi. Watson khun, “Naupang bangchi bang hing pie un, nadei bangbang un kasiem (Suoh) sah diing” achi hi.

Tulai naupangte leh nungah-tangvalte khun innsung ah kipahna asui ua, amulou jieh un kipahna sui in lawm giloute, drugste, zu, No.4 leh gitlouna chinteng bawl in a hinkhuo uh a zang leng uhi. Bible ah tapa taimangpa in zong a innsung nuasie a kipahna sui a mundang-gamdang a, ava umlaai in, a tawp ah Voh kuong kung ah gilkiel in ava shikhiel hi. Ahi’n a innlam a, a’ng kilekia tah in puon hoipen silsah in a um a, kengdap thate, khutsiip thate leh voh an dugawpa khu bawngnou thautah sa ne in a umta hi. Tampa apat in a innsung khu kipahna leh damna mun ahidan i muthei uhi( Lk.15:11).

George Moore in, “Mi khu limna leh kipahna sui in a innsung uh nuasie in munchin ah vahvah nalezong, atawp a, a innsung a’ngtun tahtah chieng in kipahna tahtah amu giap diing” achi hi. Samuel Johnson khun, “Na innsung ah kipah in, mundang a limna leh kipahna khu abukim sih a, innsung a limna leh kipahna bou khu sil loupi ahi” achi hi.

b) Innsung khu Sikul(School) poimawpen ahi :

Gamsa leh ganhingte khu apien ua kipat tawmlou kaal sung in a piite toh a kikhen pai uhi. Ahi’n,ei mihingte khu i nute angsung ah kum li(4) bang i um ua, tuazou in hoitah a etkol leh kep i ngaai nalaai uhi. Tam khun innkuon poimawna a tahlang hi. Laaphuotu in, “Mihing chilou koima hil ngaai um vawtlou” achi khu adih hi. Tuajieh in, innsung sekul ah khun nu-le-pate khu sangsyete ahi ua, a zillaai bu zong ahi ngal uhi. Nausen khu a nu leh pate zilsahna bangbang a khanglien diing in, anu maltung ah hinkhuo a’ng pan a, apieh zousie uh ne diing in, akam akaah a, ahil zousie uh zui diing in a lungsim akihong zing hi.

Margaret Destrick in, “Ka nu khun lai zong agiel ngaisih a, milim zong agiel ngaisih a, ahi’n a hoina leh ngilneina leh a khut damtah khu ka hinkhuo tungdingtu ahi” achi hi. Tuajieh in, innsung khu naupangte um diingdaan leh pilna-siemna a muna diing ua kizilsahna mun umsun ahi.

Pasian in zong innkuon sekul khu a thupiehte zuina mun diing in a dei hi. Tam a thupiehte khu innsung a hiltu diing in nu-le-pate a ngansie hi. Tam thupiehte khu… “nata na naute uh hil unlen, inn a na lup un zong na vadoh chieng un zong, na khawldam chieng un zong, na nasep chieng un zong gen mielmuol un; Na tunkotte uah zong giel un” achi hi(Deut.11:18-20). “I mit ha un Judate kihil diingdaan ngaituo lei nichin hunchin in nute’n a tate uh Pasian daante a hil un a zilsah ua, anute uh nawitui toh Pasian thu a nekhawmsah ua, Juda naupangte lungsim ah khun daanthu khu a lungsim uah a kitudet seng jieh in amaute’n amin nangawn uh zong khu danthu sang in a manghil baizaw uh” chi in agen hi (The Daily Study Bible- II Tim. 3:14-17). John Randolph in, “Ka neulaai in kanu’n ka khut a tu a, akung ah ang khupdinsah a, ‘Kapa uh van a um chia ang hil khu theikhe sihlengpen Pasian um khu ka gingta sih diing” achi hi. Tualeh, Miss Lynch in, “Innpen siemna zilsahna mun hoipeen leh poimawpen ahi” achi hi.

c) Innsung khu Solkal poimawpen ahi:

Innsung kivaihawmna khu ahoi a, a kisuhlouleh solkal lienzaw zong a dih thei tahtah sih hi. USA gam a numei Politician minthangtah Albert Barkley zong khun gam leh lei a it mama hi. Azinna a kipat in apasal khu lai ang hah a, , “Sim biel zousie ka tuonsuohta a, mallam zong totsuoh ka sawm hi” chi in a pasal lai ang hah hi. Apasal in “Lawm it, I gam na lungsiettahtah leh kintah in hing pei inlen, i annhuonbuh apat in pan in” a chisan hi. Tulai in tamnu bang deu a, gam-le-nam lungsiet kichi a, inn-le-lou leh zi-le-ta donlou zen a, i umte khu i ba wlkhiel lienpen uh ahi.

d) Innsung khu haichi pawina mun ahi.

Mrs. Manpal in “Naupang khu haichi ahi” achi hi. Nu-le-pate nichin in i umdaan leh hamkamte uh khu i tate lungsung ua haichi i tu na uh ahi. Tuajieh in, haichi tu khu nu-le-pate i hi ua,a i tuna mun uh khu naupangte lungsung ahi. Laisiengthou in, “Tanu in anu suun” achi hi (Ezekiel 16:44). Nu-le-pate’n i chitu uah i pilvan sih uleh dachieng in haichi hoilou leh suol i tu khah diing uh a zauhuoi hi. Bible in, “Mi’n atu bangbang a aat diing uh” achi hi.

Laisiengthou sung ah Nu loupitahtahte’n zong a tate uh khu a neu apat a, ana etkoldan uh mu diing a tam hi. Hanna khu nute adia ettontah ahia, a tapa Samuel khu Pasian kung ah a ngen a, ama kung ah a pekia hi. A tapa khu a ann pieh laaite, nih-le-puon asillaaite in Pasian thu hing a tu zing hi. Tuaban ah Mosi nu Jakobet in zong a tapa a kep laaitah in, Pasian giin diingdaante a hil a, tuaban ah chi-le-nam ngainat diingdaan zong a hil hi. Tuachi in, Aigupta pilna leh siemnate kum 40 a zilzou in a nu chitute khu ahing pouta hi. Bible in “Naupang khu a peina diing lampi ah puui in, tua hileh a’ng upat chieng in zong a lampiel nawnsih diing hi”achi hi (Proverb 22:6 ). Tualeh, Timothy zong khu a nu leh a pite etkolna jieh a milawching ahi thu i mu uhi. Saap thupil in, “Naupang kum 7 ahi masang a, i etkolleh a damsung in ei a, ahiden a, ahi’n naupang kum 13 khu i nuadelpha nawnsih diing” achi kia uhi.

Tulaai nu-le-pa tampite khu sum-le-paai ngainatna lam ah ta-le-naute enkol manlou a sum-le-paai sui a buoi i tamta uhi. Tambang nu-le-pate khu Martin Luther in Ostrict (Vakengsang ) toh a gente hi. Tam Vakengsang in tui a thah zouzou chieng in eeh nuasie in a nuasie hi. Tulaai nu-le-pa tampite zong ta-le-nau nei a, akeplam donlou i tam ua, tua khu sil dahuoi mama khat ahi.

Tualeh, sildang na ngainatzawh zieh a, tate kem manlou leh amau ua diing a hun napiehlou leh dachieng in na kisia diing hi. Mrs. G. Christian khun naupang etkolna poimaw dan leh amauh dia hun zah khu a manphat dan a mu chieng mama a, tambang in la aphuo hi. “Mangtoupha loupi mai a, na din chieng in,tamthu kipah um khu nathei ngei diing, na hun liem beisate a thawnsih hi. Deitah tamnah (Vangam ah) natate zousie khu a um sieng uhi” chi’n a phuo hi.

Tuajieh in, na tate khu vangam lampi ah e, gawtmun lampi ah na peipi diing ?Na tate na etkol jieh a sildang na taan (Sup) na khu Pasian nna loupitah sem hi in kingai zingta in.

e) Innsung khu hattuom masapen ahi.

Bible ah hattuom (Gk-ekklesia) khu Pasian mite kipawlkhawmna genna ahi. Thuhunlui leh Thuhuntha ah khun innsung khu mimalmalte kipawlkhawmna masapen ahi thu i mu uhi. Tualeh, umzie neitah a phu ahijieh in hattuom masapen zong a chithei hi. Ajiehpen masanglaai a kipat in innsung khu sakhuo thugin kizilsahna mun ana hileng hi.

Tuajieh in innsung ahoi sih a, ahileh, hattuom zong ahoi thei tahtahlou thu zong i genta uhi. Eima innsung donlou leh ngaisahlou a, Pasian nasep khu Setan dei lamtah ahi. Puolang a Pasian nasep nuom i sah lai un innsung ah Pasian nasep hamsa i sa ua, Setan in innsung ah Pasian na i sep ua, i lawchin diing khu nasatah in ahing daal zing hi. Innsung a kikhopna leh thumna nei theiloute’n zong Biehinn leh mundang ah i nei thei thou uhi. I zi-i tate, i nu-i pate uh sang in midangte i ngaikhawhzaw ua, innsung a Hagau mangthaite veilou in, gam tuom a Hagau mangthaite i veizaw uhi.Tualeh, Pulpit leh mun dangdang a tuitah a thu i gen laai i innsung uah khun gen diing theilou in i um leng uhi. Pastor khat in, “Mundang leh Biehinn sung a Pastor leh Pasian nasep khu nuom kasa a, ahin, innsung leh zi-le-tate lah a Pastor hi khu hamsa kasa hi” achi a, agen dih mama hi. Susanah Wesley in, “Setan in innsung a’ng dou/beina izawleh i zalen diing uh chi kathei hi. Tam Hagau gilou leh suolte zou thei diing innsung ah nasatah in pan i la diing uhi” achi hi. Tuajieh in, eima chiet ua lawchingtah a Pasian nasep khu Mangpa hing deidan ahi.

Tualeh, Pasian thu atah a i suhlatna diing uh khu i innsung uah ahidiing hi. Bible in, “Lungnemtah in kihawmthaw tuo unlen, khat-le-khat kingaidam tuo chiet bou un, Pasian in Khrist ah noute a’ng ngaidamta ngal a”(Ephesa 4:32) a chite khu innsung a, atahtah a zah diing ahi. Eite khu mipi tamna munte, Biehinn leh muntuomtuom ah khun ahoi leh adih bang a kilah i sawm ua, ahin, i innsung uah i giel adawh leng zel hi.Tambang mite khu Jesu’n Pharisaite toh a gente hi. Haansung gu bulom a pumdim a, a pulang a kijut ngou toh a gente hi.” (Mat. 23:23-28). Ajiehpen adieh in hattuom lamkaite a diing a, Laiseingthou thugente attahtah a i juina diing leh sepkhietna diing mun khu i innsung uh ahi. Azaa maite hilou in a jui leh a zoptute zong hi i sawm diing hi (Jak. 1:22-25). I innsung ua i lawchin sih uleh mundang a i lawchinna uh khu a bukim zou tahtah sih china ahi.

f) Innsung khu Pasian nasepna mun (Pulpit) ahi.

I gensa bang un hattuom sang in innsung khu atahzaw a, tuajieh in Pasian nasepna zong khu innsung apat diing ahi. “Innsungpen nu-le-pate a diing in i Missionary Field uh ahi.Tuanah, sem diing a i kipiehni uh khu i kiten ni uleh i tate Baptisma i tansah ni uh ahi. Ahin, innsung a Pasian nasepna i ngaikhawhlou jieh un i bawlkhiel siengta uhi” chi in Rev. Vanlalzuata in a gen a, agen dih mama hi John Green in zong, “ I tate uh khu utlou sasa in guta diingte, naw chi zua diing in i sawl leng uhi” a chi hi. Khatvei zong Tangval gilou khailup diing a umpa kung ah, “Koi e na mu nuompen? chi in a dong uhi. Amapa khun, “Ka nu ka munuompen hi” chiin adawng hi. Anu amutah in tambang in a genta a, “Nu aw en in Court vaihawmtu in ang khailum sih diing a, nangma ka nu in nahing khailumzaw hi” achi hi. “Ka naupan lai in, ka silmute kipahtah in na la zelzel a, tua khun guhtatna lungsim ang posah den hi. Ka sil guhte zong khu kipahtah in na la zelzel a, atawp ah tamna khailupna diing dawkan ah nang dingsah ta hi.” a chita hi. Anu a diing in a vaigei in a kikhelta hi.

Tuajieh in, innsung pulpit ngaisahlouna khu suolna leh tate manthaina tuntu ahi. H.C. Anderson in, “Tuolthattu za a sawmgiette khu innsung ki-etkolna hoilou apat a tuoltha utna lungsim nei ahi uhi” chiin a gen hi. D.L.Moody in , “ Ka nu in ang etkol bang in mi nute’n a tate uh enkol uleh, suongkul (Jail) angai sih diing” achi hi.

g) Innsung khu suol douna mun hoipen ahi.

Zou thupil in, “Sakhi api asan leh anou zong asan” achi bang deu in, innsung ki-etkolna ahoileh mite zong ahoi lou thei sih diing hi. Tuajieh in, i pienkhietna innsung a kipat in suolna amaw hoinate i hing khanpi uhi. Tualeh, innsung khu, suolna leh gitlouna kipatna mun ahileh suol douna mun zong ahidiing ahi. I pua chieng un i puana mun laitah uah i thou ua, i puana mun gei ah i thou ngaisih uhi. Tuajieh in, i gam sietna bulpi khu i innsung uh ahijieh in, i innsung ma uh khu i kisiemphatna diing uh leh i dinna diing uh mun ahi.

h) Innsung khu leitung tena (Barometer) ahi.

Billy Graham in, “Innsung khu leitung tena (Barometer) ahi” achi hi. Ama’n zong, “Innsung a naupang, nungah/tangvaalte kivon daante a kipat in leitung peidaan ding bangtan ahiei a kithei” achi hi. A umdaan khu innsung kivaipuohna ahoi sihlehpen leitung hoilou leh setah ah i teng diing uh zong achi hi. Tuaban ah, hattuom hat leh hatlou zong khu innsung umdaan apat in a kithei thei hi. Tuajieh in, innsung khu leitung tena loupitah ahi.

i) Innsung khu Vangam naipen ahi.

Laigieltu khat in, “Innsung khu Van gam neuzaw ahi” achi hi. Ahin, innsung kituohloute pen gawtmun cheplawhna ahi kia hi. Mi khat in, Billy Graham kung ah Van gam bangchi bang a nuom diing adiei? chiin adong hi. Ama’n a dawnna ah, “Van gam nop diingdaan na theinuomleh ka innsung uh hing en lechin na thei diing hi” achi hi. A va-et leh a kituohdaante uh leh nop asah daante uh amu in a pientha lawta hi. Tualeh, Billy Graham in Camp, Crusade anei chieng in Khristian Innkuon thu khu a gen tel jeljel hi. Tam khun innsung a ngaikhawh daan a tahlang hi.

Tualeh, Dr.Dehan in zong innsung nuom umdaan tambang in a gen hi. “Leitung a Van gam naipen khu innsung nuom ahia, tualeh, innsung nuom khu PATE a diing in, LEENGGAM ahia, NUTE a diing in LOUPINA ahia, tualeh TATE a diing in PARADISE ahi” achi hi. Tualeh, Robert Sehuller in “Power Ideas for Happy Family” achi khun, “Innkuon khu leitung neunou khat bang in a gen hi. Papen khu Leengpa ahia, Nupen khu Leengnu ahia, Tate khu Leeng tanu/tapa ahi uh” achi hi. Tam khun Pasian thei innsungte dinmun leh hinatah a genlang hi. Tuajieh in, Inn khu khut a lam ahia, a sung khu lungsim a zep ahi.

5. INNSUNG MAITAM (Gen. 12:7; 35:18)

Khristian innkuon hinate, poimawnate i gen zouta ua, tu in innsung maitam poimawna i gen diing uhi. Thuhunlui a ginna a mimasate Abraham, Jakob, Joshua leh adang dangte’n zong ana ngaikhaw uhi. I Bible in zong “Maitam” thu a hagen mama a, i mu masahpen uh ahileh, Noa in a innkuonpite a diing in maitam abawl thu i mu uhi (Gen. 8:20). Abraham in zong a innkuonpite a diing a maitam a siem thu i mu uhi (Gen. 12:8). Jacob in zong a innkuonpite kung ah “ Thou unlen Bethel ah i pei diing uh; tuanah ka mangbat lai a hing dawng, ka kung a umzing Pasian a diing in maitam i bawl diing uhi” achi hi (Gen. 35:8). Job in zong atate a diing in maitam abawl thu i mu uhi (Job. 1:5). Joshua in zong, Kei leh ka innkuonpite’n Mangpa nna bou ka sem diing uhi” achi hi (Joshua 24:14). Tualeh, Bible in “Na innkuon maitam uh khu amit diing ahisih” achi hi (Lev. 6:13; Joshua 24:15). Tamte a kipat in innsung maitam poimawnate i mu uhi.

Communist gam a Kenchickte innkuon in nichin innkuon maitam abawl leng uhi.Communist Sepaite’n ahuo ua, abawl kia uleh teng singkhat lieusah diing in leh suongkul a khum diing chi in a galgih uhi. Ahin ama uh atawp nuomsih ua, tuachiina akikhop uh ang mu kia ua, teng singkhat a lieusah ua, suongkul ah zong a khumta uhi. Tawpsan diing in a gingta ua, koi tawp leh malah suongkul apat ang pawt nua un abawl veve uhi. Kenchick in , “Innkuon a Pasian biehkhawm khu a loupi mama hi! Communistte ngel in zong a manphat daan a thei ua, khatvei innkuon kikhop khu teng singkhat man hi in a thei ua, tu ni a kipat in nichin in nivei ka kikhawm zing tadiing uhi” achita hi. Simeon Strunsky in zong, “Ka innsung uh manphat laitah hing kidong leh ka tate toh aan ne diing a annehna dawkan khu Pasian pawlna maitam ka tansah laitah uh ahi” chiin ka dawng diing achi hi.

I gensa bang un innsung maitam khu tahsa leh hagau a kipuihuoina umsun ahijeih in a loupi mama hi. Tam khu Pasian toh kipawlna leh a guoljawlna i tan theina uh umsun ahi. Nichin Bible sim a thumkhawm zing thei innkuonte khu Setan in zong asol ngamsih a, atate un zong Jesu amulaw thei uhi. Laphuotu khat in, “Innsung maitam a kipat in Van gam zong a kigalmu thei” achi hi.

Mangpa’n i zil zousiete ahinpi thei a, ga suopi thei chiet diing in hing guoljawl tahen.

Laibu ette:

1. Rev. Hangpi Manlun, Khristian Innkuon Nuom Churachazndpur, Manipur Women Christian Association, 2000
2. Rev. Vanlalzuata, Khristian Chhungkua Aizawl: Synod Literature and Publication, 2004
2. Liankhoman & Dimzangai (Ed), Rubi Sanga Manpha Lamka; Lalremkung,1990.
TAPIDAW DAWNGKOT